تركيب قومي

بر اساس نتايج سرشماري عمومي نفوس كه در سال 2002 برگزار شد، جمع همه اقوام مسلمان اعم از شهروندان و غيره شهروندان روسيه (تاتارها، باشقيرها، قزاق‌ها، اقوام آسياي ميانه و شمال قفقاز) برابر 14.4 ميليون نفر يا 10% جمعيت كشور بوده است. همه اقوام متعلق به خانواده زبانهاي تركي به استثناي چواش‌‌ها، ياكوت‌‌ها، خاكاسي‌ها و آلتايي‌ها و نيز اقوام شمال قفقاز غير از آبخازي‌ها، اقوام مسلمان محسوب مي‌شوند.

به علت مشكلات در زمينه تقسيم داخلي اقوام اساسي و فرعي، تعداد دقيق افراد اقوام مسلمان روسيه روشن نيست. اكثر محققان بر اين عقيده هستند كه بايد 300 هزار كرياشن و ناگاي‌بك از قوم تاتار كسر شوند و 10 هزار كاباردي‌هاي ارتدوكس موزدوك از قوم كاباردي. تعداد آستي‌هاي مسلمان نيز از 100 هزار نفر تجاوز نمي‌كند. علاوه بر آن، گرايشات اخير در حوزه مذهبي نشان مي‌دهد كه حد اقل يك سوم آجاري‌ها مسيحي شده‌اند. از نظرسنجي‌ها مي‌توان نتيجه گرفت كه تا يك ربع آديغ‌ها و تاتارها و تا 10% قزاق‌ها طي 20 سال اخير پيرو اديان غيراسلامي و به خصوص مسيحيت ارتدوكس شدند.

در سرشماري عمومي نفوس سال 2002 اقوامي با فرهنگ اسلامي به صورت ذيل منعكس شدند:

بنا بر اين، تاتارها (5.5 ميليون نفر)، باشقيرها (1.6 ميليون)، چچني‌ها (1.3 ميليون)، آواري‌ها (0.8 ميليون)، قزاق‌ها (0/65 ميليون)، آذربايجاني‌ها (0.6 ميليون)، دارگين‌ها (0.51 ميليون)، كاباردين‌‌ها (0.52 ميليون)، كوميك‌ها (0.42 ميليون) و اينگوش‌ها (0.41 ميليون)، بزرگ‌ترين اقوام مسلمان روسيه هستند.

طبق اطلاعات اكثر رهبران مسلمانان، تعداد مسلمانان در روسيه بالغ بر 20 ميليون نفر است. بعضي مفتي‌ها و اسلام‌شناسان حتي ارقام 25، 35 و حتي 45 ميليون را عنوان مي‌كنند.

نظرسنجي‌ها نشان مي دهند كه ميزان مسلمانان در جامعه روسي در نوسان بين 2 و 7% است كه به طور متوسط حدود 7 ميليون نفر را تشكيل مي‌دهد. رئيس جمهور روسيه رقم 15 ميليون را ترجيح مي دهد.

از اين مراتب مي‌توان استنباط كرد كه تعداد دقيق اعضاي امت روسي فعلاً روشن نيست و مي‌تواند تنها در صورتي مشخص شود كه در جريان سرشماري آينده نفوس سئوال درباره ديانت اشخاص در پرسشنامه‌هاي سرشماري گنجانده شود. نگارنده اين مطلب بر اين عقيده است كه نتايج سرشماري سال 2002 امكان تشخيص سقف بالاي كثرت امت اسلامي روسيه را داده است در حالي كه تعداد حقيقي پيروان اسلام در روسيه معادل 12-11 ميليون نفر است. البته، اين برآورد ذهني است كه نمي‌تواند حكم اساسي بررسي روندهاي جاري در امت روسي را داشته باشد. به همين دليل است كه رقم 14.5 ميليون نفر به عنوان تعداد اعضاي جمعيت مسلمان روسيه در نظر گرفته شده است. بنابراين، همه نمايندگان اقوام مسلمان به عنوان پيروان واقعي دين اسلام شمرده مي‌شوند.

مسلمانان مقيم روسيه را مي‌توان از نظر قومي و جغرافيايي به چهار گروه منطقه ولگا (تاتارها و باشقيرها)، قفقاز، آسياي ميانه و خارجي تقسيم‌بندي كرد.

[مسلمانان ولگایی]

تاتارها، باشقيرها و قزاق‌ها بزرگترين اقوام مسلمان تركي‌زبان كشورمان به سه گروه اول تعلق دارند كه امت سواحل رود ولگا، بزرگترين جمعيت مسلمان فرا منطقه‌اي روسيه را تشكيل مي‌دهد. اين جمعيت مسلمان از بالاترين درجه همگوني قومي برخوردار است. تاتارها دو سوم اعضاي آن را تشكيل مي‌دهند. درجه بالاي همگوني مذهبي هم مشاهده مي‌شود چرا كه اكثريت قريب به اتفاق مسلمانان اين گروه پيرو مذهب حنفي سني هستند. البته، مسلمانان منطقه ولگا از نظر درجه دين‌داري از گروه‌هاي فرا منطقه‌اي ديگر ضعيف‌تر هستند.

55% (حدود 7890 هزار) مسلمانان روسيه به امت منطقه ولگا تعلق دارند. همه مناطق حوزه‌هاي فدرال سواحل رود ولگا، اورال و سيبري (غير از جمهوري‌هاي تيوا و خاكاسيا و مناطق آلتاي و كراسنويارسك) و مناطق آستراخان و ولگاگراد حوزه فدرال جنوبي عضو آن هستند. در مناطق حوزه‌هاي فدرال مركزي، شمال – غربي و خاور دور، تاتارها، باشقيرها و قزاق‌ها اكثريت مسلمانان را تشكيل مي‌دهند كه ميزان آنها درميان مسلمانان اين مناطق معادل 44 الي 60% است. همين امر اجازه مي‌دهد كه اين مناطق به عنوان مناطق اختلاط امت‌هاي منطقه‌اي مختلف شناخته شوند. همين نوع اختلاط در منطقه راستوف و منطقه كراسنودار حوزه فدرال جنوبي مشاهده مي‌شود كه مرزهاي نفوذ امت‌هاي سواحل ولگا و قفقاز از خاك آنها مي‌گذرد.

در داخل امت سواحل ولگا مي‌توان سه مركز يا قطب قازان، اوفا و مسكو را تشخيص داد كه اكثر جمعيت‌هاي منطقه‌اي مسلمانان به آنها گرايش تاريخي دارند. امت‌هاي حوزه‌هاي مركزي و شمال غربي (به استثناي جمهوري كومي) و منطقه نيژني نوگورود به قطب مسكو گرايش دارند. جمهوري‌هاي تاتارستان، اودمورتيا، موردويا، ماري ال، چواشيا، كومي و مناطق كيروف، اوليانوفسك، سامارا و پنزا در حوزه نفوذ قطب قازان قرار گرفته‌اند. جمهوري باشقيرستان و مناطق اورنبورگ، چليابينسك، سوردلوفكس و كورگان و نيز منطقه پرم به قطب اوفا گرايش دارند. مناطق ساراتوف، آستراخان، ولگاگراد و تومن از امت‌‌هاي منطقه‌اي خودكفايي برخوردارند و با هيچ يك از قطب‌‌ها روابط مشخص ندارند.

[مسلمانان قفقازی]

امت فرا منطقه‌اي قفقاز شامل همه اقوام مسلمان شمال قفقاز است كه بزرگترين آنها چچني‌ها، آواري‌ها، آذربايجاني‌ها، دارگين‌‌ها، كوميك‌‌ها و اينگوش‌‌ها هستند. اين جمعيت مسلمان از نظر قومي و مذهبي بسيار ناهمگون و رنگارنگ است. بيش از 30 قوم متعلق به اين گروه پيرو مذهب شافعي سني (حدود 65%)، مذهب حنفي سني (حدود 30%) و مذهب جعفري شيعه (5%) هستند. طريقت‌‌هاي صوفي نقشبنديه، قادريه و شاذليه در داغستان، چچن و اينگوشتيا رواج زيادي يافته و بخش قابل توجه مسلمانان اين مناطق پيرو طريقت‌‌هاي مذكور هستند. درجه ديانت مسلمانان شمال قفقاز نسبتاً بالاست ولي از يك قوم به قوم ديگر تغيير مي‌كند.

42% مسلمانان روسيه (حدود 6055 هزار نفر) به امت قفقاز تعلق دارند ولي فعلاً حوزه گسترش آن به 9 منطقه حوزه فدرال جنوبي (داغستان، چچن، اينگوشتيا، قره‌چاي – چركسيا، كاباردا – بالكاريا، آستياي شمالي، آديغه، كالميكيا و منطقه استاوروپول) محدود شده است. در عين حال امت قفقاز به سرعت نفوذ خود را به مناطق جديد گسترش مي‌دهد كه اين نتيجه نرخ بالاي زاد و ولد و مهاجرت گسترده اعضاي اين امت است. طي ده سال اخير نمايندگان شمال قفقاز در تركيب قومي شهرهاي بزرگ و متوسط كشور تغييرات جدي ايجاد كرده‌اند كه بر همين اساس در خاور دور و روسيه مركزي انحصار امت سواحل ولگا را زير علامت سئوال برده‌اند.

[مسلمانان آسیای میانه‌ای]

امت آسياي ميانه، سومين جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان است كه ازبك‌ها، تاجيك‌ها، قرقيزها و تركمن‌‌ها بخش عمده اعضاي آن را تشكيل مي‌دهند. آنها عمدتاً پيرو مذهب حنفي تسنن هستند ولي در ميان ازبك‌‌ها و تاجيكها پيروان وهابيت كم نيستند. بخش قابل توجه تاجيك‌هاي پامير به جريان اسماعيلي تعلق دارند.

گروه‌هاي قومي امت آسياي ميانه بر خلاف اقوام متعلق به امت‌‌هاي سواحل رود ولگا و قفقاز، مناطق سكونت متراكم روستايي را تشكيل نداده و عمدتاً ساكن شهرها مي‌شوند. مهاجران از ازبكستان و تاجيكستان به بركت يكپارچگي و سطح بالاي ديانت خود، در زندگي مسلمانان شهر‌نشين نفوذ زيادي كرده و گاهي به مقامات رهبري مي‌رسند. مسلمان آسياي ميانه و مسلمانان شمال قفقاز باعث نزديكي روابط آنها مي‌شود چرا كه دو گروه براي پيدا كردن نان و روزي يا نجات از جنگ و بي‌ثباتي سياسي روستاهاي خود را ترك كرده‌اند.

2% مسلمانان روسيه (حدود 310 هزار نفر) مي‌توانند عضو امت آسياي ميانه محسوب شوند. آنها در هيچ يك از مناطق كشور اكثريت را تشكيل نمي‌دهند ولي در حوزه‌هاي فدرال مركزي، سيبري و خاور دور ميزان آنها از ساير مناطق 6-4 برابر بيشتر است و آنها بخش قابل توجه مسلمانان دين‌دار را تشكيل مي‌دهند.

[مسلمانان خارجی]

جمعيت عربها، ترك‌ها، كردها، فارس‌‌ها و پشتون‌ها، كوچكترين گروه مسلمانان روسيه را تشكيل مي‌دهند كه مي‌توان آنها را «امت خارجي» دانست. اين جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان، چندين قومي و چندين مذهبي است ولي عرب‌هايي كه عمدتاً اهل تسنن هستند، در اين گروه از همه فعال‌ترند. عرب‌ها به علت تسلط مادرزادي به زبان عربي و سطح بالاي ديانت اغلب توسط مسلمانان روسيه به عنوان استادان مباني اسلام، كتابت و فرهنگ اسلامي جلب مي‌شوند و بخش قابل توجه استادان مدارس اسلامي را تشكيل مي‌دهند. آنها در بعضي مناطق حتي توانستند به مقامات عالي روحاني برسند.

1% مسلمانان روسيه (140 هزار نفر) امت خارجي را تشكيل مي‌دهند. اعضاي امت خارجي كه تعدادشان نسبتاً كم است، در هيچ يك از مناطق فرمانروايي نمي‌كنند ولي در زندگي بعضي جوامع اسلامي نفوذ زيادي دارند. به عنوان مثال يك فلسطيني به نام وسام بردويل رئيس اداره روحانيت مسلمانان جمهوري كارليا مي‌باشد. سهم اين جمعيت فرا منطقه‌اي به ويژه در حوزه فدرال مركزي (4%) و در حوزه‌هاي شمال غربي و جنوبي (هر يك 1.5%) زياد است.

با وجود حضور چهار جمعيت اسلامي فرا منطقه‌اي در اسلام روسي، تاريخچه اسلام روسي توسط دو امت سواحل ولگا و قفقاز تعيين مي‌شود. تفاوت‌هاي زيادي كه بين اين دو امت وجود دارد، به امت روسي حالت دوقطبي بخشيده و احتمال متحد شدن مسلمانان روسيه تحت رياست واحد را تضعيف مي‌كند.

در حال حاضر مركز منطقه ولگا از مركز قفقاز از نظر تعداد مسلمانان و جمعيت‌‌هاي اسلامي بزرگ‌تر است. رهبران روحاني مركز ولگا نيز نفوذ در اسلام روسي نفوذ بيشتري دارند ولي اين برتري مطلق به نظر نمي‌آيد. مسلمانان شمال قفقاز بيشتر از برادران ايماني آنها در قازان و اوفا انرژي دارند و به سرعت نفوذ خود را گسترش مي‌دهند. احتمال مي‌رود كه طي 10 سال آينده وضعيت اسلام روسي به نفع مركز قفقاز تغيير كند.

تركيب مذهبي

مسلمانان روسيه از نظر تركيب مذهبي به دو گروه اساسي تقسيم‌بندي مي‌شوند. تاتارها، باشقيرها، قزاق‌ها، قره‌چايها، بالكاري‌ها، آستي‌هاي مسلمان، حدود يك سوم آذربايجاني‌ها و اقوام آسياي ميانه (غير از تاجيكهاي پامير) پيرو مذهب حنفي سني هستند در حالي كه چچني‌ها، اينگوش‌‌ها و اكثر اقوام داغستان پيرو مذهب شافعي سني هستند. 66% و 30% مسلمانان روسيه به ترتيب به اين گروه‌هاي مذهبي تعلق دارند. در ميان اقوام پيرو مذاهب حنفي و شافعي همچنين پيروان مذهب حنبلي و نيز پيروان جريان سلفي كه معمولاً وهابيت ناميده مي‌شود و مذاهب را نفي ميكند، پيدا مي‌شوند. طبق برآوردهاي تخميني، هر پنجاهمين مسلمان روسيه پيرو اين جريان‌هاي مذهبي است.

در ميان مسلمانان داغستان، چچن و اينگوشتيا طريقت‌هاي صوفي نقشبنديه، قادريه و شاذليه رواج زيادي دارند كه در زمان اخير اين گروه‌ها درصدد گسترش نفوذ خود به مناطق ديگر بر آمده‌اند. در بين مسلمانان مسكو، سنپترزبورگ، قازان و شهرهاي بزرگ ديگر، پيروان طريقت‌‌هاي غيرسنتي براي روسيه پيدا مي‌شوند كه طريقت نعمت‌اللهي بيشتر از همه شهرت يافته است.

دو سوم آذربايجاني‌هاي روسيه پيرو مذهب شيعه جعفري هستند. آنها 3% مسلمانان روسيه را تشكيل مي‌دهند. بسياري از تاجيك‌هاي پامير، شيعيان اسماعيلي هستند. جمعيت‌‌هاي ثبت شده مسلمانان اهل تشيع در مسكو، آستراخان، ماخاچ‌قلعه و دربند فعاليت مي‌كنند.

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر

ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه

 منابع و مآخذ

1 اقوام روسيه. دائره المعارف. مسكو، سال 1994. قسمت مربوط به اديان.

2 ر. سيلانتيف. جديدترين تاريخچه جامعه اسلامي روسيه. مسكو، سال 2005، ص. 605

3 آ. كاماكين. هجوم به شرق. مجله «ايتوگي». 21 اكتبر سال 2005.

4 ر. سيلانتيف. جديدترين تاريخ اسلام در روسيه. مسكو، سال 2007، ص. 173.

5 همانجا ص. 174.

6  راويل عين‌الدين. درباره وحدت مسلمانان روسيه. منبر اسلام، ژانويه 2004.