آغاز تاريخچه رسانه هاي گروهي اسلامي در روسيه به كمي بيش از 100 سال قبل بر مي‌گردد. اولين روزنامه‌هاي اسلامي در محيط تاتاري به بركت فعاليت جديديون و به خصوص اسماعيل گاسپيرالي، رهبر شناخته شده آنها به وجود آمده بودند. وي در سال 1883 انتشار روزنامه «ترجمان» را شروع كرد كه به ارگان اصلي مطبوعاتي اين جنبش مبدل شد.

پس از انقلاب سال 1905 در روسيه انتشار دهها روزنامه و مجله اسلامي به زبانهاي تاتاري، عربي، ازبكي و روسي شروع شد. روزنامه‌هاي جنبش تجدد‌گرايان (مصطلحاً جديديون) مانند «ترقي»، «تجار»، «الاصلاح» و «عدل»، بيشتر از همه شهرت يافته بودند. رضاء‌الدين فخرالدين‌اف، مفتي آينده، در شهر اورنبورگ مجله ترقي‌خواه «شورا» را تأسيس كرد. اوايل قرن 20 در پاريس انتشار مجله «مسلمان» شروع شد كه به زبان روسي زندگي امت اسلامي روسيه را منعكس مي‌كرد. قديميون، مخالفان عقيدتي «جديديون» به انتشار يك سري مجلات خود پرداخته بودند. از اواخر سال 1906 مجلات «دنيا و معيشت» و «دين و معيشت» منتشر مي‌شدند كه بر روي صفحات آنها نقطه نظر جناح محافظه‌كار روحانيت مسلمانان ابراز مي‌شد. مجمع روحاني اسلامي اورنبورگ روزنامه «معلومات محكميه شرقيه ايرنبورگيه» را با شمارگان 800 نسخه منتشر مي‌كرد.

در دوران شوروي، نشريات اسلامي تا سال 1928 به فعاليت خود ادامه دادند كه بعد از آن بي‌دينان پيكارجو فوراً تعدادشان را تا صفر كاهش دادند. تنها بعد از احياي نظام ادارات روحاني مسلمانان كه اواسط سالهاي 1940 صورت گرفت، در اين زمينه تحولات مثبتي پديد آمد. از سال 1947 با همت اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه و قزاقستان انتشار مجله «مسلمانان شرق شوروي» با تيراژ نه چندان بزرگ شروع شد. البته، انتشار اين مجله بعد از مدت كوتاهي قطع شد و تنها در سال 1968 از سر گرفته شد. در اين مجله مسايل علوم ديني، فعاليت سازمان‌هاي اسلامي در زمينه عبادت و فعاليت بين المللي منعكس شده و نيز فتاوي، بخش‌هايي از خطبه‌ها و مطالب نشست‌ها و مجامع مختلف درج مي‌شدند. تا سال 1989 مجله «مسلمانان شرق شوروي» تنها نشريه مسلمانان اتحاد شوروي بود. البته گاهي مقالات غير انتقادي و دوستانه‌اي درباره اسلام در مجله «علم و دين» نيز درج مي‌شدند.

در آستانه فروپاشي اتحاد شوروي اولين روزنامه‌هاي اسلامي كه روي كاغذ ارزان به وسيله دستگاه‌هاي تكثير منتشر مي‌شدند، ظاهر شدند. نشريات آشكارا افراطي مانند روزنامه «توحيد»، ارگان مطبوعاتي حزب تجديد حيات اسلام و «پيك مسلمان» وابسته به مسجد جامع شهر ساراتوف كه از محتواي شبيهي برخوردار بودند، بخش قابل توجه مطبوعات اسلامي را تشكيل مي‌دادند..

در سال 1990 اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي و سيبري انتشار روزنامه خود را از سر گرفت كه به نشانه تداوم كار مجمع روحاني اورنبورگ «معلومات» نامگذاري شد. انتشار اين روزنامه به دليل مشكلات مالي قطع شد و تنها در سال 1997 با تلاش محمدعلي خوزين مفتي منطقه پرم از سر گرفته شد. در سال 1991 در قازان اولين بنگاه انتشارات ادبيات اسلامي در روسيه به نام «ايمان» افتتاح شده و به انتشار روزنامه‌اي به زبان تاتاري با همين نام مبادرت ورزيد. در سال 1993 در قازان انتشار مجله «نور اسلام» شروع شد و يك سال بعد روزنامه «ايمان» به زبان روسي و روزنامه «يقين» به زبان تاتاري به جرگه مطبوعات اسلامي پيوستند.

پس از وقوع انشعاب در اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي و سيبري، نهادهاي مفتي‌هاي جدا شده صاحب روزنامه‌هاي خود شدند. در پاييز سال 1992 اداره روحانيت مسلمانان باشقيرستان روزنامه روسي‌زبان «اسلام و جامعه» را داير كرد در حالي كه اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه از تابستان سال 1994 مشغول انتشار ماهنامه «منبر اسلام» گرديد. اوايل سالهاي 1990 مسلمانان داغستان نيز صاحب نشريات خود شدند.

تا پايان قرن بيستم اكثر سازمان‌هاي متمركز اسلامي صاحب روزنامه‌هاي خود شده بودند. روزنامه «منبر اسلام» متعلق به اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه كه به ارگان رسمي شوراي مفتي‌هاي روسيه نيز مبدل شد، منظم‌تر از همه منتشر مي‌شد. ساير نشريات با استثناي خيلي كم، به صورت مرتب منتشر نمي‌شدند. آنها كمتر از ماهي يك بار از زير چاپ در آمده و تيراژ آنها معمولاً 999 نسخه بود. بعضي جمعيت‌هاي اسلامي نيز سعي مي‌كردند روزنامه‌هاي خود را به چاپ برسانند ولي شور و شوق آنها فقط براي چند شماره اول كفايت مي‌كرد.

در آستانه انتخابات پارلماني سال 1999 تلاشي براي ايجاد روزنامه اسلامي سراسري به عمل آمد كه احتياج مبرم به اين نشريه احساس مي‌شد. با سفارش جنبش «رفاه»، وياچسلاو پولوسين كشيش از رده خارج شده حوزه كليسايي كالوگا كه در تابستان سال 1999 اسلام آورد، به اين كار پرداخت. نشريه‌اي كه او ايجاد كرد، اسم بسيار ساده «روزنامه مسلمان» داشت و شمارگان آن 500 هزار نسخه اعلام گرديد. اين روزنامه به صورت رايگان توزيع شده و در واقع نشريه تبليغاتي جنبش «رفاه» بود. همين امر باعث شد كه انتشار آن بزودي قطع شود. بعد از آنكه 5 نماينده «رفاه» وارد دوماي كشوري شدند، احتياج به «روزنامه مسلمان» رفع شد و اين روزنامه تعطيل گرديد.

اواخر سال 2001 پولوسين با كمك حاميان مالي اداره روحانيت مسلمانان داغستان بودجه انتشار روزنامه «همه چيز درباره اسلام» را تشكيل داد. اين نشريه كه طيف وسيع خوانندگان را مخاطب قرار مي‌داد، بايستي كار «روزنامه مسلمان» را استمرار بخشد. اين دفعه پول براي دو سال كفايت كرد. روزنامه «همه چيز درباره اسلام» كه با تيراژ 35 هزار نسخه منتشر مي‌شد، در سال 2003 تعطيل شد كه تا كنون هيچ نشريه ديگري نتوانست جاي خالي روزنامه سراسري اسلامي را بگيرد. البته، پيش از اينكه مشكلات مالي مانع از انجام اين كار شود، فقدان ميدان واحد اطلاع‌رساني در جامعه اسلامي روسيه و تفاوت‌هاي جدي بين امت‌هاي منطقه‌اي در اين زمينه موانع ايجاد مي‌كند. در واقع نمي‌توان در يك روزنامه مطالبي را جمع كرد كه به اندازه يكسان براي مسلمانان داغستان و سن پترزبورگ، كالينينگراد و منطقه ساخالين جالب و قابل قبول باشد.

در ژانويه سال 20902 روسيه شاهد اولين تجربه با موفقيت انتشار مجله سراسر اسلامي شد. اداره روحانيت مسلمانان داغستان به انتشار ماهنامه «اسلام» پرداخت كه تا كنون به خوبي منتشر مي‌شود. در سه‌ماهه اول سال 2004 به ابتكار اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه، اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان و اداره روحانيت نيژني نوگورود، فصل‌نامه «منار» به عنوان «مجله روسي مكتب اسلام» تأسيس شد. اين مجله بر خلاف مجله «اسلام» كه اقشار هر چه وسيع‌تري را مخاطب قرار مي‌دهد، بر مسايل علوم الهي تأكيد مي‌كند.

اواخر سال‌هاي 1990 پخش اولين برنامه‌هاي راديويي درباره اسلام شروع شد. از جمله مي‌توان به پروژه «صوت الاسلام – صداي اسلام» در «راديو روسيه» با اجراي سرگئي – جنت ماركوس (آندري حسن‌اف) اشاره كرد. سپس چنين برنامه‌هايي در بعضي راديوهاي منطقه‌اي ظاهر شدند كه فقط اين برنامه‌ها تا كنون دوام آورده‌اند. ولي برنامه‌هاي مخصوص مسلمانان در شبكه‌هاي فدرال تلويزيون كه اواسط سالهاي 1990 به وجود آمده بودند، به دليل كمبود بودجه يا بر اساس ملاحظات ايدئولوژيكي تعطيل شدند. از اين پروژه‌هاي ناكام مي‌توان از بخش اسلامي برنامه مذهبي «امروز» در شبكه اول، برنامه «همه سوره‌هاي قرآن» در شبكه «فرهنگ» و «هزار و يك روز» در شبكه «روسيه» نام برد.

گفتني است كه حيدر جمال، فيلسوف حاشيه‌نشيني كه از آنها براي تبليغ ديدگاه‌هاي افراطي خود استفاده مي‌كرد، در تعطيلي اين برنامه‌ها نقش مهمي بازي كرد.

25 اوت سال 1995 مفتي راويل عين‌الدين طي نامه‌اي خطاب به منتمير شايميف رئيس جمهور تاتارستان از تبعيض مسلمانان در تلويزيون شكايت كرده و اشاره كرد كه برنامه 30 دقيقه‌اي «منار» تنها براي ساكنان مسكو و حومه پايتخت پخش مي‌شود. اين پيام بي‌اثر ماند. تنها 15 فوريه سال 2002 اولين برنامه 15 دقيقه‌اي «مسلمانان» توسط شبكه دولتي[1] پخش شد كه بزودي علاقه مسلمانان روسيه را به خود جلب كرد. اين برنامه همانند برنامه‌هاي تلويزيوني قبلي، به شوراي مفتي‌هاي روسيه گرايش دارد كه اين نتيجه فعاليت گسترده اين سازمان در فضاي اطلاع‌رساني بود. اوايل سال 2005 برنامه «مسلمانان» به عنوان پروژه با موفقيت تلويزيوني جلوه كرده و قصد نداشت فعاليت خود را متوقف كند.

در ماه مي سال 2007 شوراي مفتي‌هاي روسيه با شبكه «روسيه اليوم» كه در همان ماه پخش برنامه‌هاي خود براي كشورهاي خاورميانه را شروع كرده بود، توافق كرد و همراه با شبكه تلويزيوني «جهان اسلام» سايت «تلويزيون اسلامي»[2] را تأسيس نمود. فعلاً فقط گزارش‌هاي ضبط شده از مراسم شوراي مفتي‌ها را مي‌توان در اين سايت تماشا كرد.

در ماه ژوئيه همان سال مقامات عربستان سعودي با كسب مقدماتي حمايت مفتي راويل عين‌الدين راه‌اندازي ويرايش روسي شبكه تلويزيوني «مكه» را اعلام كردند كه هدف اين كار «تنوير افكار بينندگان، آگاه كردن مردم به اهداف معنوي، اخلاقي و انساني اسلام، بر طرف كردن ادعاهاي نادرست تصنعي پيرامون دين اسلام، تغيير برداشت از اسلام، جدا كردن مفاهيم تروريسم و افراط از دين» اعلام شد. همچنين گفته شد كه اين شبكه به پخش برنامه‌هاي روشنگرانه براي مسلمانان مقيم مناطق كشور درباره دين خود خواهد پرداخت تا مسلمانان را از نفوذ افراطيوني كه از آنها استفاده سياسي مي‌كنند، در امان بگذارند. بنابراين، مسلمانان روسيه در آينده نزديك از امكان آشنايي مفصل‌تر با وهابيت، ايدئولوژي رسمي عربستان سعودي، برخوردار خواهند شد.

از سال 1998 قسمت ديگر ميدان رسانه‌هاي اسلامي يعني منابع اينترنتي به تدريج پر شد. ويرايش الكترونيكي شماره‌هاي روزنامه «منبر اسلام»، اولين سايت اسلامي بود. بعد از مدت كوتاهي سايت مسجد يادبود مسكو به وجود آمد كه به مرور زمان به سايت رسمي اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه و شوراي مفتي‌ها تبديل شد[3]. در سال 1999 اولين سايت رسمي زيرمجموعه‌هاي اداره مرکزي روحانيت مسلمانان روسيه كار خود را شروعت كرد. پايگاه اطلاع‌رساني اداره روحانيت مسلمانان منطقه پرم توسط شخص مفتي محمدعلي خوزين رئيس اين اداره طراحي شد[4]. در همان سال جهانيان از سايت تروريست‌هاي چچن «قفقاز – سنتر» مطلع شدند كه تا كنون مهمترين بلندگوي افراطيون اسلامي مي‌باشد.

در سال 2001 به ابتكار اداره روحانيت مسلمانان داغستان و تعدادي از بنيادها، پايگاه اطلاع‌رساني «اسلام رو» راه‌اندازي شد كه هدف آن، دفاع از منافع مسلمانان سنت‌گرا و نيز انتشار آثار علماي داغستاني و آشنايي با ارزش‌هاي طريقت‌هاي محلي اعلام شده بود. در همان سايت اولين بخش خبري روزمره به وجود آمد كه ويژگي اساسي آن اين است كه آخر شب همه خبرهاي روزي كه گذشت، در آن منتشر مي‌شوند. مدتي بعد از آن سايت‌هايي از همين قبيل به وجود آمدند ولي كمتر سايتي از اين نوع تا سال 2007 زنده مانده است.

وضعيت كنوني رسانه هاي گروهي در روسيه

در حال حاضر حوزه رسانه هاي گروهي اسلامي بسيار ضعيف و توسعه نيافته به نظر مي‌آيد كه اين امر در مقايسه با رسانه‌هاي ارتدوكس، يهودي و پروتستان به چشم ميخورد. همانطور كه در فوق اشاره شد، مسلمانان روسيه يك روزنامه يا مجله واحد سراسري و نيز برنامه راديويي سطح فدرال را ندارند. برنامه تلويزيوني «مسلمانان» كه روز جمعه پخش مي‌شود، بيشتر حالت قوم‌شناسي دارد و نه از اسلام بلكه از آداب و رسوم اقوام مسلمان تعريف مي‌كند. برنامه‌هايي چون «سخن پدر روحاني» ارتدوكس كه بهترين نوع برنامه براي محافل وسيع مردم شناخته شده است، تنها در تاتارستان وجود دارد. اين برنامه «خطبه شب» با اجراي امام خطيب جميل يوسكايف، رئيس اداره بين المللي اداره روحانيت مسلمانان تاتارستان است.

مطبوعات و رسانه‌هاي الكترونيكي 

تقريباً هر يك از 57 اداره روحانيت مسلمانان روسيه روزنامه خود را داشته، دارد يا در آينده نزديك مايل است داشته باشد. قاعدتاً اين نشريات حد اكثر ماهي يك بار منتشر مي‌شوند، تيراژ محدودي دارند و بيشتر به تجديد چاپ خبرها از اينترنت و روزنامه‌هاي غير مذهبي مي‌پردازند. حدود 40% روزنامه‌هاي ادارات روحانيت به زبان‌هاي قومي و قبل از همه به زبان تاتاري منتشر مي‌شوند. ادارات بزرگ روحانيت (اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه، جمهوري تاتارستان، داغستان، چچن، اداره مرکزي روحانيت مسلمانان روسيه، نيژني نوگروود و منطقه پرم) چند نشريه دارند. به علاوه، بعضي جمعيت‌هاي محلي مسلمانان و نهادهاي امام محتسب نيز نشريات خود را ايجاد كرده اند.

در ميان روزنامه‌هايي كه توسط ادارات روحانيت مسلمانان تأسيس شدند، روزنامه «السلام» اداره روحانيت مسلمانان داغستان از بزرگترين تيراژ 47 هزار نسخه برخوردار است و نيز سايتي در اينترنت دارد[5]. ولي غير مسلمانان بيشتر با روزنامه «منبر اسلام» آشنا هستند كه اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه با تيراژ 10 هزار نسخه منتشر مي‌كند. اين روزنامه همچنين ارگان رسمي شوراي مفتي‌هاي روسيه محسوب مي‌شود.

اداره مرکزي روحانيت مسلمانان روسيه از سال 1990 با وقفه‌هاي معيني روزنامه «معلومات» را منتشر مي‌كند كه به صورت غير منظم با تيراژ 999 نسخه از زير چاپ در مي‌آيد. نشريه «ايمان» به زبان‌هاي روسي و تاتاري، سابقه‌دارترين نشريه مسلمانان تاتارستان محسوب مي‌شود. در مجموع، اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان و نهادهاي نزديك به آن بيش از 20 عنوان روزنامه و مجله منتشر مي‌كنند. جالب توجه است كه روزنامه‌هايي توسط دانشجويان دانشگاه اسلامي روسيه («فروروم») و كالج اسلامي قازان («المرجان») منتشر مي‌شوند.

از روزنامه‌هاي ادارات روحانيت منطقه‌اي مي‌توان به نشريه «آواز خلق» اداره روحانيت مسلمانان منطقه پرم اشاره كرد كه بسيار از مطالب آن در سايت «مسلم رو» [6] منتشر مي‌شوند. روزنامه «مدينه الاسلام» متعلق به اداره روحانيت نيژني نوگورود به صورت الكترونيكي تماماً در سايت «اسلام ان ان»[7] در دسترس علاقه‌مندان قرار مي‌گيرد. در اين منطقه همچنين سالنامه علوم الهي «موليد النبي» و سالنامه عام الفهم علمي «اسلام در منطقه نيژني» انتشار مي‌يابند.

از روزنامه‌هاي غير وابسته اسلامي بايد به نشريه «نور الاسلام» (ماخاچ‌قلعه) نزديك به اداره روحانيت مسلمانان داغستان (از سال 1997 با تيراژ حدود 6 هزار نسخه منتشر مي‌شود)، روزنامه «انديشه» (نشريه كنگره اسلامي «انديشه آزاد») كه در سايت «اسلام نیوز»[8]  منتشر مي‌شود و نيز به «پيك اسلامي» (ماخاچ‌قلعه) كه بخشي از مطالب آن در سايت «اسلام . د گ و»[9]  يافت مي‌شود، اشاره كرد.

وهابيون نيز از مجموعه مطبوعات خود برخوردارند. روزنامه‌هاي «القاف» و «پرچم اسلام» (داغستان)، «حكمت» (باشقيرستان) و «صاف اسلام» (ايژفسك)، از معروفترين آنها هستند.

درميان مجلات بايد به مجلات فوق‌الذكر «اسلام» و «منار» اشاره كرد كه به ترتيب توسط اداره روحانيت مسلمانان داغستان و شوراي مفتي‌هاي روسيه منتشر مي‌شوند.

در اكثر مناطق روسيه با ميزان بالاي جمعيت مسلمان، در شبكه‌هاي راديويي و تلويزيوني محلي برنامه‌هايي درباره اسلام وجود دارند. اين همكاري به صورت موفق در چچن، داغستان، تاتارستان، قره‌چاي – چركسيا، اينگوشتيا و منطقه اورنبورگ جريان دارد.

بايد اعتراف كرد كه روزنامه‌هاي اسلامي به علت تيراژ پايين و ثانوي بودن مطالب خود در اذهان مسلمانان نفوذ چنداني ندارند. همين امر در مورد مجلات نيز صحت دارد كه به خاطر قيمت بالا و شبكه ضعيف توزيع در دسترس كمتر كسي قرار دارند. در اين شرايط  رسانه‌هاي اينترنتي به منابع كليدي براي كسب برتري در ميدان اطلاع‌رساني تبديل شده‌اند.

رسانه‌ها در شبكه اينترنت 

طبق آمار سيستم جستجوگر «رامبلر» فقط سايت «اسلام رو» در ميان ده سايت مذهبي پرطرفدار قسمت روسي اينترنت قرار دارد. هر روز 2500 نفر وارد اين سايت مي‌شوند كه اين رقم نسبتاً بالايي است. ولي آنچه كه باعث محبوبيت اين سايت شده است، نه اخبار و مطالب تحليلي بلكه وجود اولين سرويس دوست‌يابي براي مسلمانان و مغازه اينترنتي است كه اكثر بازديدكنندگان وارد اين صفحات مي‌شوند. مقام دوم درميان پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني اسلامي به سايت كنگره اسلامي «اسلام نیوز» تعلق دارد كه قريب به 200 نفر در روز از آن بازديد مي‌كنند. علاوه بر آن، پايگاه‌هاي«مسلم پرس»[10] ، «اسلام در فدراسيون روسيه»[11] و «اسلام آنلاين»[12] در انتشار اخبار تخصص دارند ولي ميزان بازديد از آنها كمتر است.

بعضي سايت‌هاي غيراسلامي هم اخبار اسلامي را منتشر مي‌كنند. مقام اول در اين بخش به پايگاه «اينترفاكس- دين» تعلق دارد كه قسمت خاص اسلامي دارد[13]. اين تنها منبع خبري درباره اسلام در روسيه است كه ويرايش كامل انگليسي دارد. تعداد بازديد كنندگان سايت «اينترفاكس» به 20 هزار نفر در روز مي‌رسد.

سايت انستيتوي دين و سياست «ای ر پ»[14] كه آلكساندر ايگناتنكو اسلام‌شناس معروف فعاليت آن را هدايت مي‌كند، فقط اخباري درباره مسايل اسلام درج مي‌كند ولي اين اخبار عمدتاً منعكس كننده حوادث خارجي است. هر روز تا 500 نفر وارد اين سايت مي‌شوند. در تابستان سال 2007 دستگاه نماينده تام الاختيار رئيس جمهور فدراسيون روسيه در حوزه فدرال ولگا سايت «مسلمانان منطقه ولگا»[15] را راه انداخت. اين سايت مي‌تواند به يكي از مهمترين سايت‌هاي روسي در زمينه مسايل اسلام تبديل شود.

كمتر از يك سوم از 57 اداره روحانيت مسلمانان مناطق روسيه، صاحب سايت‌هاي رسمي خود هستند يا زماني صاحب چنين سايت‌هايي بودند. بهترين سايت‌ها به اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارتان و نهاد مفتي قازان[16]، اداره روحانيت مسلمانان منطقه پرم[17]، اداره روحانيت مسلمانان داغستان[18] و اداره روحانيت مسلمانان نيژني نوگورود[19] تعلق دارند. سايت اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي روسيه و شوراي مفتي‌هاي روسيه[20] نسبتاً پر طرفدار است ولي كيفيت آن بسيار پايين است. علاوه بر ادارات مذكور، سايت‌هاي ادارات روحانيت مسلمانان جمهوري ماري ال، چواش، منطقه سامارا، منطقه خودمختار خانتي-مانسي (وابسته به اداره مرکزي روحانيت مسلمانان روسيه)، اداره روحانيت مركزي جمهوري چواشيا، اداره روحانيت جمهوري موردويا و جمهوري كارليا فعاليت مي‌كنند. جالب است كه نهادهاي مفتي منطقه ساراتوف (منطقه ولگا) و اداره روحانيت مسلمانان بخش آسيايي روسيه كه در امور اجتماعي بسيار فعال هستند، سايت رسمي خود را ندارند.

از سازمانهاي سياسي و اجتماعي مسلمانان تنها سازمان «ميراث اسلامي روسيه» سايت[21] خود را حفظ كرده است ولي در گذشته سازمان‌هاي «رفاه» و «مجلس» نيز سايت داشتند. در بخش روسي اينترنت همچنين سايت‌هاي متعدد بنگاه‌هاي انتشارات اسلامي، فروشگاه‌هاي اينترنتي، سرويس‌هاي آشنايي و نكاح، پايگاه‌هاي براي مسلمانان مبتدي و منابع جريان‌هاي غيرسنتي اسلامي وجود دارند.

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر 

ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه