تاكنون در اروپاي غربي درباره تاريخ مطالعات قرآنی مطالب زيادي نوشته شده است ولي درباره سرنوشت اين كتاب در روسيه¹ مطالب چندان زيادي در دست نيست و اين در حالي است كه اوضاع ژئوپلتيكي روسيه و ويژگي‌‏هاي تاريخ آن باعث برخورد ويژه با اين كتاب مقدس اسلام شده است. مطالب آرشيوي حاكي از آن است كه قرآن در كتابخانه‌‏هاي شخصي تزارهاي روسي (ايوان مخوف، كاترين كبير و پطراول) وجود داشت. سرنوشت انتشار، ترجمه و مطالعه نسخه‌‏هاي نفيس قرآن نيز اغلب با تصميمات شخصي فرمانروايان روسيه ارتباط داشت.

اولين آشنايي روسيه با اسلام از طريق تماس‌‏هاي بازرگاني و ديپلماتيك با بلغارستان ولگا، خوارزم، دربند و ماوراءالنهر صورت گرفت. تا اواسط قرن 13 بخش عمده اراضي روس‌‏نشين جزو مدار نفوذ سياسي، ايدئولوژيكي و فرهنگي اردوي طلايي (آلتین اوردو) قرار گرفت كه در آنجا اسلام از نفوذ فراواني برخوردار بود. اسلامي‏‌سازي اردوي طلايي صد سال بعد به پايان رسيد. در آن سال‏ها در روسيه هر چيزي مرتبط با اردوي طلايي و اسلام اعتبار بالايي داشت. آيات قرآن در داخل كرميلن مسكو كه تا پايان قرن پانزدهم مقر رسمي "باسقاق‏ها" (مسئولين جمع‌‏آوري ماليات براي مركز اردوي طلايي) بود طنين‏‌انداز مي‏‌شد. در آن زمان همزيستي مسيحيت ارتدوكس كه در روسيه دين حاكم بود و اسلام به‌‏عنوان دين اردوي حاكم مشاهده مي‏‌شد.

در دوران بعد از اردوي طلايي، بسياري از آداب و رسومي كه ريشه در اسلام داشتند، نقش مهم خود را تا مدت زيادي در شيوه زندگي روس‏ها حفظ كردند. روسيه كه سرزمين و تا اندازه زيادي نظام دولتي اردوي طلايي را به ارث برده بود، بعد از فروپاشي بيزانس در سال 1453، به وسيله هلالي از كشورهاي مسلمان احاطه شد. روسيه تا اواسط قرن نوزدهم غير از آرم معروف عقاب دوسر، در روابط با كشورهاي شرقي از طغرايي استفاده مي‌‏كرد كه حاوي نوشته "بعناية رب‏ العالمين" بود. تصادفي نيست كه تا اواسط قرن 16 در اروپا اين ديدگاه رواج داشت كه دولت روسي در دست نخبگان تاتار مسلمان است. ماكسيم گرك (1555-1470)، نويسنده معروف كليسايي و عالم و فيلسوف، با نگراني در يكي از آثار خود نوشت كه ممكن است به زودي ساكنان پايتخت روسيه عمامه به سر كنند.

اوج ظفرمندانه هجوم متقابل روس، تصرف شهر قازان توسط نيروهاي ايوان مخوف در سال 1552 بود. اين حادثه 60 سال بعد از تصرف گرانادا توسط مسيحيان (سال 1492) رخ داد. روسيه به تدريج به برتري خود نسبت به كشورهاي مسلمان همسايه اعتقاد پيدا كرد. روند بيرون راندن اسلام از همه زمينه‌‏هاي اجتماعي و فرهنگي كه قبلاً تحت تأثير اسلام بودند شروع شد. ميراث معنوي بيزانس تكيه‌‏گاه ايدئولوژيكي اعلام شد و مسكو به‌‏عنوان «رم سوم» اعلام شد كه جاي قسطنطنيه را - كه به دست كفار افتاد - گرفته است. خط سياسي يكسان‌‏سازي مذهبي اتباع دولت روسيه باعث شد كه در ادبيات روسي پيرامون قرآن و اسلام، به‌طور كلي مباحث مذهبي - سياسي جايگاه اول را به خود اختصاص دهند. از سوي ديگر، الحاق تدريجي سرزمين‏‌هاي فزاينده مسلمان‏‌نشين و ضرورت تأمين وفاداري آنها به دولت مركزي، مستلزم پخش اطلاعات عيني درباره باورها و سنت‏‌هاي ديني و احترام به آنها بود. تاريخ مطالعه و ترجمه قرآن در روسيه با اين دو گرايش ارتباط ناگسستني دارد.

ترجمه رساله‌‏هاي مذهبي - فلسفي و آثار تاريخي ضد اسلامي يوناني، لاتين و لهستاني، تا مدت زيادي منبع اصلي اطلاعات روس‏‌ها درباره اسلام و قرآن بود. طي چند قرن، اطلاعات تحريف شده درباره قرآن و پيامبر و اركان اسلام - كه از همان آثار برگرفته شده بود - آثار تاريخي، تاريخي - ادبي و عام‌‏الفهم به زبان روسي را پرمي‏‌كرد. رساله‏‌هاي ضداسلامي، مبناي ايدئولوژيكي مبارزه با باب عالي و اقمار آن را تشكيل مي‌‏داد. در اينجا مي‏‌توان به آثار ماكسيم يوناني مانند جواب مسيحيان به آگاريان (عربها) كه به دين مسيحي ارتدوكس ما بد و بيراه مي‏‌گويند و سخن افشاگرانه‏‌اي بر عليه حيله آگاري و موامف، اشاره كرد. گفتني است كه ماكسيم يوناني (ماكسيم گرك) براي مدت زيادي نظريه‏‌پرداز اصلي محافل مذهبي ـ كليسايي دولت روسيه بود. آثار وي از نظر محتوا و انديشه به مجموعه طليطله نوشته پطروس واجب التكريم اسپانيايي نزديك است.

در نوشته‏‌هاي آندري كوربسكي (1583-1528)، شاگرد و هم‏‌عصر ماكسيم گرك و نيز در آثار ايوان پرسوتوف كه طرفدار الحاق خان‏‌نشين قازان به روسيه بود، آگاهي بيشتري به اسلام مشاهده مي‏‌شد. ديدگاه‌‏هاي آنها تا اندازه زيادي با ديدگاه نظريه‌‏پردازان ديني اروپايي مانند نيكولاي از كوزان (1464-1401) و خوان دسگويا (1458-1400) مطابقت داشت. زندگي و فعاليت آندري كوربسكي و ايوان پرسوتوف با مناطق غربي روسيه و ليتواني ارتباط داشت. به همين دليل، اولين ترجمه قرآن از زبان عربي به زبان اسلاوي (بلوروسي) در ليتواني، در قرن‏هاي 15-17 انجام گرفت. اين ترجمه در محيط تاتارهايي كه در خدمت امراي ليتواني بودند صورت گرفت.² ترجمه هم‏عصر قرآن به زبان اسپانيولي مسلمانان (الخاميادو) با اين ترجمه نوعاً در يك سطح قرار دارد.

تعداد روزافزون تاتارها به خدمت روسيه درآمدند. در لیست وسايل نهاد سفارتي كه در سال 1560 در زمان ايوان مخوف تدوين شد، قرآن تاتاري كه بر روي آن تاتارها سوگند ياد مي‏كنند³ نيز ذكر شد. در آنجا نكته جالبي اضافه شده است: در ماه مه سال 78 (1570) پطر گريگوريف قرآن را پيش تزار برد.⁴ يكي از نسخه‌‏هاي قرآن كه براي سوگند مسلمانان به‏‌كار گرفته مي‌شد، حفظ شده است. اين مجموعه شامل قسمت‏‌هايي با ترجمه موازي فارسي و تركي است.⁵ آيه 91 سوره 16 كه براي سوگند به كار گرفته مي‏‌شد، با حروف طلايي نوشته شده بود. زيرا آن قسمتي با متن ذيل و به حروف تندنويسي مسكويي قرن 17 و اوايل قرن 18 چسبانده شد:

در قرآن بايد از اين ماده براي سوگند استفاده كرد كه ترجمه آن به اين قرار است:

"فصل 156 درباره زنبور كه به عربي آجيل ناميده مي‏شود. هر كاري را كه در برابر خداوند سوگند ياد مي‏كنيد، اجرا كنيد و كاري برخلاف سوگند خود انجام ندهيد. شما خداوند را شاهد سوگند خود قرار داده‌‏ايد".⁷

در حال حاضر مي‌‏توان گفت كه اين نخستين ترجمه قرآن به زبان روسي است كه به ما رسيده است. نسخه خطي كه در اينجا ذكر شده است، مظهر همه اقوام مسلمان اطراف روسيه و نيز جمعيت مسلمان خود روسيه است.

مناقشات دائمي با همسايگان مسلمان و به خصوص تشنج در روابط روسيه با تركيه، باعث تصويب احكام ايدئولوژيكي شديدي شده بود. در فرمان تزار كه در سال 1681 توسط ايوان پنجم صادر شد، عدم تسامح با اسلام به صورت سياست دولت در آمد. در همان زمان اولين اثر درباره قرآن در روسيه نوشته شد. در سال 1683 در شهر چرنيگوف رساله قرآن مسلمانان، علم كفار و يهوديان و مشركين نوشته يوناكي گالياتوفسكي (متوفاي سال 1688) رئيس آكادمي كمييف‏موگيليف به زبان لهستاني نوشته و چاپ شد.⁸ كتاب، وقف شاهزادگان ايوان و پطر (پطر اول آينده) شده بود. در اين رابطه ترجمه روسي كتاب مذكور سفارش داده شده و دو بار توسط يك نويسنده گمنام و توسط گادزلوفسكي مترجم نهاد سفارتي انجام گرفت.⁹

اين كتاب به‏‌صورت بحث بين دو شخصيت مجازي ‏القرآن و كوهلت نوشته شده و آيات اصلي و تخيلي قرآن را در بر ندارد و نشان دهنده عدم آشنايي كامل نويسنده با متن قرآن است. گالياتوفسكي غيراز آن، دو كتاب ديگر نوشته است كه در آنجا به نحوي قرآن را ذكر مي‏‌كند. اثر اول آسمان جديد¹⁰ است كه به معجزه‌‏هاي مراسم مقدس اختصاص دارد و اثر دوم، رساله ضداسلامي قويي با پرهاي خود¹¹ مي‌‏باشد. در كتاب اول دو آيه تخيلي و يك آيه واقعي (سوره 3، آيه 45)¹² از قرآن آورده شده است. در رساله دوم فقط اشاره‌‏هاي كاذبي به قرآن مشاهده مي‏‌شوند كه ظاهراً از سنت اروپايي بر گرفته شدند.

اولين تلاش‌‏ها براي بررسي علمي، ترجمه و توسعه قرآن در روسيه توسط پطر اول به عمل آمد. وي در چارچوب سياست شرقي خود به يك سري اقدامات در جهت مطالعه منظم شرق مسلمان دست زد. بنا به دستور وي در سال 1716 در سن‏‌پترزبورگ اولين ترجمه قرآن به زبان روسي كه توسط يك مترجم گمنام¹³ انجام گرفت، به چاپ رسيد. اين ترجمه روسي از روي ترجمه فرانسوي آندره دريه انجام گرفت كه اغلب به دميتري كانتمير يا پطر پاسنيكوف نسبت داده مي‏‌شود. ترجمه روسي كه در سن پترزبورگ منتشر، شد، القرآن درباره محمد يا قانون تركيب¹⁴ ناميده شده و هم‏چنين دربرگيرنده پيشگفتار نويسنده تحت عنوان ¹⁵Sommaire de la Religion des Turcs بود. مترجم نه تنها اشتباهات مترجم فرانسوي را تكرار كرد بلكه اين اشتباهات را مضاعف كرد و نشان داد كه آشنايي بسيار سطحي از زبان فرانسه دارد. همين امر كفايت مي‏‌كند تا اين ترجمه به كانتمير و پوسنيكوف كه حتماً از چنين اشتباهاتي اجتناب مي‏‌كردند، نسبت داده نشود.¹⁶ 

چند سال بعد اثر دريه يك بار ديگر توسط پطر پوسنيكوف به زبان روسي ترجمه شد. پوسنيكوف پزشك، فيلسوف، ديپلمات (مأمور ديپلماتيك در پاريس در سال‏هاي 1710-1702) و دكتر دانشگاه پادوآ بود.¹⁷ اين ترجمه كه كمي دقيق‏تر است، در دو نسخه خطي حفظ شده است.¹⁸

پطر اول كه به اطلاعات دقيق‏تر درباره اين مسئله نياز داشت از امير دميتري كانتمير (1723-1663)، حاكم مولداوي، شخصيت بزرگ دولتي و دانشمند برجسته‌‏اي (او عضو آكادمي علوم برلين بود) كه در زمان اقامت در تركيه به‏‌عنوان گروگان، با اسلام و زبان‏هاي شرقي آشنايي خوبي پيدا كرده بود، خواست محتواي قرآن و زندگي حضرت محمد(ص) به صورت مفصل تشريح شود.¹⁹ كتاب كانتمير كه به زبان لاتين نوشته شده بود، در سال 1722 ترجمه شده و در سن‏‌پترزبورگ تحت‏ عنوان كتاب سيستم يا وضعيت دين محمد به چاپ رسيد.²⁰ احتمال مي‏‌رود كه پطر كبير طي نامه‏‌اي خاص مورخ 18 ژوئيه 1722 يعني در روز آغاز لشگركشي خود به ايران، خواسته بود همين كتاب براي او به آستاراخان آورده شود.²¹

رشد منافع روسيه در شرق باعث شد كه در قرن هجدهم يك سري آثار با محتواي مشابه منتشر شود. اين آثار از محبوبيت زيادي برخوردار بوده و بارها تجديد چاپ شدند. اواخر قرن در نشريات روسي كه عمدتاً براي تفريح منتشر مي‏‌شدند، اغلب مطالبي درباره اسلام و قرآن به چاپ مي‏‌رسيد. البته در اين مطالب متعدد نيز قرآن به ‏عنوان حرف فتنه‏‌آميز محمد ذكر مي‌‏شد.

مرحله جديد تاريخ قرآن در روسيه با حكومت كاترين دوم ارتباط دارد. وي بعد از پيروزي در جنگ‏ها با تركيه، الحاق نهايي كريمه (1783) و مناطق مسلمان‏‌نشين ديگر به روسيه، به اقدامات فوري اداري و آرام‏‌كردن مردم اين مناطق نيازمند بود. وي عواقب منفي فعاليت دفتر "غسل تعميد مسلمانان قازان" (1764-1740) كه به دستور امپراطريس آنا ايوانونا تحت رياست بوقا كناشويچ تأسيس شده بود را درك كرده و به همين دليل در 17 مارس 1775 بيانيه‏اي درباره اعطاي الطاف به اقشار مختلف به مناسبت انعقاد پيمان با باب عالي عثمان صادر كرد. در اين سند و به خصوص در سند "تسامح ديني" مورخ سال 1785 يك سري موازين مربوط به حقوق مسلمانان در خاك امپراطوري روسيه ذكر شد.²²

در سال 1782 اداره "مفتيات" در قلعه روسي اوفا تأسيس شد. شش سال بعد در همانجا مجلس روحاني مسلمانان اورنبورگ تأسيس شد و روحانيون مسلمان براي اولين بار در كنار كليساي ارتدوكس قشر روحاني شناخته شدند. مساجدي از جمله در مسكو (سال 1782) ساخته شدند و مدارس ديني افتتاح گرديد. براي مثال، در سال 1771 در قازان مدرسه آپانايفسكي و آخوندوفسكي و در سال 1780 مدرسه اميرخان افتتاح شد. ميرزاهاي تاتار و سران باشقيرها از حقوق اشراف روسي برخوردار بودند (سال 1784) و به تجار مسلمان در زمينه تجارت با تركستان، ايران، هند و چين امتيازهايي داده شد. مطابق فرمان كاترين دوم در سال 1787 در "مطبعه آسيايي" سن‏‌پترزبورگ كه يك چاپخانه خصوصي بود، براي نخستين بار در روسيه متن كامل عربي قرآن جهت توزيع بين قرقيزها منتشر شد.²³ همزمان با اين كار دستور ساخت مساجد از محل بودجه دولتي داده شد. خود كاترين مي‏‌گفت كه هدف اين كار "نه معرفي دين محمدي بلكه جلب به سوي چنگك ماهي‏گيري است".²⁴ قرآن از محل خزانه دولتي منتشر شد. انتشار اين كتاب جوابي به شكايات تاتارها از گراني كتاب‏هايي بود كه آنها از خارج تهيه مي‏‌كردند. قرآن با حروف خاصي كه براي اين كار ساخته شده بود، چاپ شد. اين حروف براساس تصاوير ملاعثمان اسماعيل ساخته شده بود. حروف مذكور از همه حروف عربي كه قبل از آن در روسيه و در چاپخانه‌‏هاي اروپا وجود داشتند، بهتر بود.²⁵ فرق اين چاپ قرآن با قرآن‏هاي اروپايي اين بود كه حالت آن كاملاً اسلامي بود. متن قرآن توسط ملاعثمان اسماعيل براي چاپ آماده شده و به صورت مفصل به زبان عربي تفسير شده بود (تفسير در حاشيه آمده است). در شهر سن‌‏پترزبورگ از سال 1789 تا 1798 پنج نشر قرآن از زير چاپ درآمد (تيراژ آنها طبق اطلاعات مختلف بين 1200 و 3600 نسخه بود). در مراحل بعدي، خزانه دولتي از محل فروش قرآن درآمد خوبي داشت.²⁶ 

انتشار قرآن در روسيه يكي از عواملي بود كه كاترين دوم در سياست خارجي خود و از جمله در جنگ با تركيه مورد استفاده وسيعي قرار داد و خود را حامي اسلام نشان داد.²⁷

ابتكارات كاترين با مخالفت محافل ميسيونري مواجه شد كه مانند سابق قرآن را به‏‌عنوان "مكتب كاذب و مضر" و مغاير با دين مسيحي تعبير مي‌‏كردند. كاترين را متهم مي‏كردند كه با انتشار قرآن زمينه را براي تقويت نفوذ قرآن در ميان تاتارها مهيا كرد. او را به خصوص به خاطر تأسيس مجلس روحاني اسلامي اورنبورگ سرزنش مي‌‏كردند. اما امپراطريس در مجموع به خطي ادامه داد كه موجب رشد سريع نفوذ قدرت مركزي در مناطق مسلمان‏نشين امپراطوري شد. تجار از ميان مسلمانان روسيه واسطه‌‏ي بين روسيه و همسايگان مسلمان آن شدند و به پيشروي روسيه به اعماق آسيا كمك زيادي كردند. مسلمانان به‌‏طور وسيعي به خدمت در ارتش و نيروي دريايي روسيه جلب شدند كه در آنجا براي رساندن خدمات مذهبي به آنها مقام‏‌هاي ويژه ملا، آخوند و مؤذن ايجاد شد. طي فرمان مورخ 15 دسامبر 1800 محدوديت‏‌هاي انتشار ادبيات ديني اسلامي در روسيه رفع شد. در سال‏هاي 1802-1801 حروف عربي چاپخانه آكادمي علوم به شهر قازان واگذار شد كه در آنجا يك سال قبل بنا به خواهش تاتارهاي قازان، چاپخانه آسيايي جنب "ژيمنازيوم قازان" تأسيس شده بود.²⁸ در آنجا يك نشر قرآن صورت گرفت كه روي آن تاريخ 1801 زده شد. ظاهر آن به قرآن‏‌هاي سن‏پترزبورگ شبيه بود. نسخه‌‏هاي اين قرآن كه با كمك مالي يونس‌‏اف و اميرخان‏‌اف²⁹ چاپ شدند و نيز تجديد چاپ بعدي اين قرآن "قرآن‏هاي قازان" ناميده شده‏‌اند. در سال 1829 اين چاپخانه به چاپخانه دانشگاه ملحق شد. تا سال 1840 چاپ ادبيات اسلامي حق استثنايي آن محسوب مي‏‌شد.

اين قرآن كه مورد قدرداني شرق‌‏شناسان اروپايي قرار گرفت، بارها تجديد چاپ شده و در اروپا جاي همه قرآن‏‌هاي قبلي را گرفت. قرآن‏هاي قازان كه به‌‏عنوان نشر اول اسلامي تلقي شدند، رواج زيادي يافته و مكرراً در مشرق تجديد چاپ شدند (تقليد خطي از آن هم وجود دارد).³⁰ به عقيده ر.بلياشر، به احتمال قوي همان قرآن در روند تثبيت چند قرني متن يكسان قرآن نقش تعيين كننده‏اي را ايفا كرد.³¹

طرح كاترين كبير در زمينه انتشار و توزيع قرآن به خاطر شرايط خاص تاريخي، به خوبي ادامه يافت. اواسط قرن 19 نه تنها قازان كه مركز اصلي مسلمانان روسيه بود بلكه باغچه‌‏سراي، اورنبورگ، باكو، اوفا و تروئيتسك به مراكز فرهنگي اسلامي مهمي تبديل شدند كه در برخي زمينه‌‏ها از استانبول، قاهره و بيروت دست كمي نداشتند. رشد صنعتي، سطح بالاي تحصيل مردم بومي، انديشه‏‌هاي رستاخيز مذهبي - سياسي كه توده‌‏هاي وسيع مردم را به خود جلب كردند و به خصوص نفوذ فرهنگ روسي موجب اين امر شده بود. محصولات چاپخانه‌‏هاي قازان يكي از كالاهاي اساسي در بازارهاي كتاب بخارا، سمرقند و تاشكند بود. قرآن‌‏هايي كه در قازان منتشر شده بود در ايران، افغانستان، هند و عربستان به چشم مي‏‌خورد. ولي زماني بود كه قرآن‏‌هاي قازان در معرض خطر جدي قرار گرفته بودند. در سال 1849 رئيس سينود مقدس از نيكلاي اول خواهش كرد انتشار قرآن در قازان منع شود چرا كه اين امر موجب دوري تاتارهاي ارتدوكس از دين ارتدوكس مي‏‌شد. در عين حال خاطرنشان شد كه تنها در يكي از چاپخانه‏‌هاي خصوصي قازان طي يك سال، 200 هزار نسخه قرآن منتشر شده است. تزار بر روي گزارش رئيس سينود نوشت: «مي‌‏توان چاپ قرآن و كتب مذهبي اسلامي ديگر را ممنوع كرد». اين پرونده به صلاحديد كميته وزيران گذاشته شد.³² فرماندار نظامي قازان اطلاع داد كه واقعاً طي سال‏هاي 1846-1841 در دو چاپخانه خصوصي شهر قازان 26 هزار نسخه متن كامل قرآن و قسمت‏هاي آن به چاپ رسيده است. تيراژ كتاب‏هاي ديگر مذهبي مسلمانان برابر 45 هزار نسخه بود. ارقام مربوطه در مورد چاپخانه دانشگاه قازان در سال‏هاي 1840-184 به ترتيب برابر 33 هزار و 36 هزار نسخه بود. معلوم شد كه قرآن و كتب ديني به زبانهايي منتشر مي‏‌شوند كه اكثريت مطلق تاتارها به اين زبان‏ها مسلط نيستند. افزون بر آن، بخش عمده تيراژ به خارج از منطقه ولگا ارسال شده و در تجارت روسيه با كشورهاي آسياي ميانه سهم قابل توجهي را داشت. در آنجا كتاب‏هاي درجه عالي چاپ روسيه نان رقيبان را آجر كرده و بازارها را كاملاً تسخير كرده بودند. به عقيده كابينه وزيران، قطع چاپ كتب اسلامي در قازان مي‌‏توانست باعث شود تجارت كتاب به دست انگليسي‏‌ها بيفتد و كتاب‏هاي انگليسي به مرز روسيه قاچاق شوند. در اين صورت قرآن در چشم مسلمانان اهميت بيشتري پيدا خواهد كرد و مسلمانان به ضديت بيشتري با مسيحيت خواهند پرداخت. هم‏چنين به فقدان ارتباط بين رشد تعداد كتاب‏هاي مذهبي و خروج تاتارهاي ارتدوكس از دين ارتدوكس اشاره شد. در اين رابطه روش موجود حفظ شد ولي سانسور شدت يافت تا در كتاب‏هايي كه منتشر مي‏‌شوند، «هيچ تفسير و تعبير مضر و ملاحظات بر عليه دولت و دين ارتدوكس درج نشود».³³

تقريباً همزمان با متن قرآن كه به ابتكار كاترين دوم چاپ شد، دو ترجمه جديد قرآن كه در زندگي فرهنگي روسيه نقش بسزايي را ايفا كردند، منتشر شدند. ترجمه اول كه در سال 1790 منتشر شده و برگرداني از ترجمه فرانسوي دوريه بود، توسط م. وريوكين (1795-1732)، اديب نامدار روسي و اولين مدير "ژيمنازيوم قازان " صورت گرفت كه در آنجا با تلاش وي تدريس زبان‏هاي شرقي معرفي شده بود.³⁴ وريوكين به چند زبان خارجي تسلط كامل داشت. وي در سال 1763 به سمت مترجم كابينه شخصي كاترين دوم منصوب شد. بدون شك، كار بر روي اثري درباره تحليل تطبيقي واژه‌‏هاي ديني روسي با واژه‌‏هاي مربوطه لاتين، آلماني و فرانسوي و نيز ترجمه تاريخ امپراتوري عثماني نوشته آبات‏مينيو و تصوير كامل امپراتور عثماني نوشته ايكناس دوسون، در ترجمه بعدي قرآن به او كمك زيادي كرده بود.

دو سال بعد در سن‏پترزبورگ ترجمه ديگر قرآن آماده شد كه توسط شاعر روسي، كولماكوف (متوفي سال 1804)³⁵ از زير چاپ در آمد. اين ترجمه از روي ترجمه انگليسي سيليو كه منعكس‏‌كننده سطح جديد و بالاتر شرق‏شناسي اروپايي بود، انجام گرفت. كولماكوف كه مترجم حرفه‏اي زبان انگليسي است، در هيئت رئيسه نيروي دريايي خدمت كرده و عمدتاً به ترجمه‏‌هاي فني مي‏‌پرداخت. وي خارج از محيط خدمت، نثر انگليسي ترجمه كرده و شعر مي‏‌گفت و در سال 1791 مجموعه اشعار خود را به چاپ رساند.

با اين حال، همان ترجمه م. وريوكين در تاريخ ادبيات روسيه نقش مهمي را ايفا كرد. وريوكين كه دانشمندي با استعداد، كمدي‏‌نويس و مترجم و عضو آكادمي علوم روسيه و آكادمي علوم امپراتوري بود، توانست به ترجمه خود خصوصيات ادبي والايي ببخشد.

عناصر زبان كليسايي اسلاوي كه وريوكين در ترجمه خود گنجاند، باعث شد كه اين ترجمه با سبك باشكوهي نوشته شود كه خواننده هميشه مشاهده چنين سبكي را از كتاب مقدس دارد. همين ترجمه به الكساندر پوشكين شاعر بزرگ روس الهام بخشيد تا در سال 1824 به برگردان شاعرانه آياتي از 33 سوره قرآن تحت عنوان تقليد از قرآن دست بزند. اشاره‏‌هايي به قرآن در برخي از اشعار ديگر پوشكين مشاهده مي‌‏شود (از جمله شعر پيغمبر كه هميشه جزو برنامه‏‌هاي ادبيات روسي مدارس بوده است).³⁶ علاقه پوشكين به قرآن تا اندازه زيادي با ارزيابي‏‌هاي متضاد اسلام توسط رومانتيك‌‏هاي اروپايي ارتباط داشت.

آثار پوشكين موجب رشد قابل توجه علاقه محافل وسيع خوانندگان روس به قرآن شد. نويسندگان و فلاسفه برجسته روسي مانند پطر چادايف، لو. تولستوي و ولاديمير سولويوف به قرآن علاق‏مند بودند. م. ميخاييلوف (1865-1829) مترجم زبردست اشعار شرقي ترجمه منظوم آياتي از قرآن را منتشر كرد.

در سال 1864 آخرين ترجمه روسي قرآن از زباني غير از زبان اصل به چاپ رسيد. اين ترجمه ك.نيكلايف³⁷ از روي ترجمه فرانسوي آ.كازیمیرسكي شرق‏شناس و ديپلمات معروف بود كه تا سال‏هاي 1920 در فرانسه محبوبيت زيادي داشت. ترجمه قرآن توسط نيكلايف كه با گروه "اسلاو دوستان" ارتباط داشت، از مزاياي قابل توجه ادبي برخوردار بود. اين اثر كه به خوانندگان علاقمند اجازه داد از مراجعه به ترجمه‏‌هاي ثقيل قديمي بي‏‌نياز شوند، تا سال 1917 پنج نشر داشته و در سال 1998 در قزاقستان به صورت كادويي به مناسبت انتقال پايتخت از آلماتي به آستانه تجديد چاپ شد.

در سال 1859 با تأمين مالي گئورگي اسقف ارشد قازان، عضو سينود مقدس كليساي ارتدوكس روسيه، فرهنگ واژه‏‌ياب كامل قرآن و كليد همه واژه‏‌ها و اصلاحات متن قرآن براي زمينه‌‏سازي جهت مطالعه مباني ديني، حقوقي، تاريخي و ادبي اين كتاب منتشر شد. هدف اين بود كه تعداد معيني از نسخه‌‏هاي اين كتاب در اختيار آكادمي روحاني قازان قرار داده شود كه آنجا با همت اسقف مذكور بخش زبان‏هاي شرقي افتتاح شده بود. اين كار توسط ميرزا محمدعلي حاجي قاسم اوغلي كاظم‌‏بك (1870-1802)، شخصيتي معروف و برجسته، انجام گرفت. ميرزا كاظم‏‌بك به خانواده نجيب در شهر دربند تعلق داشت و متولد شهر رشت (ايران) بود كه پدرش در آنجا بعد از مراجعت از سفر حج با زيبارويي به نام شرف‏‌النساء ازدواج كرده بود. اين جوان كه فقط تحصيلات سنتي اسلامي كسب كرده بود، به گفته هم‌‏عصرانش، "يكي از جواهرهاي درخشان جهان شرقي" و " يكي از پدران شرق‏شناسي روسيه" شد. او مكتب معروف شرق‏شناسي قازان را تأسيس كرد و گروهي از شرق‏‌شناسان سن‏پترزبورگ را تربيت نمود. كاظم‌‏بك اولين رئيس دانشكده زبان‏هاي شرقي دانشگاه سن‏پترزبورگ، استاد افتخاري اين دانشگاه، برنده سه جايزه دميدوف آكادمي علوم و عضو وابسته آكادمي علوم سن‏پترزبورگ (1835) و نيز عضو يك‏سري آكادمي‏‌ها و انجمن‏‌هاي علمي اروپا و آمريكا بود. آثار وي در زمينه زبان‏شناسي، تاريخ، فلسفه، حقوق و ادبيات شرق اسلامي براي او افتخار نه تنها روسي بلكه اروپايي فراهم كرد. در سال 1851 در پي انتشار متن انگليسي كتاب دربند نامه كاظم‌‏بك برنده مدال طلاي ملكه انگليس شد.³⁸ اسناد آرشيوي و از جمله اسنادي كه در ذيل ذكر شده است، نشان مي‏دهد كه كاظم‌‏بك يكي از كارشناسان اصلي دولتي در همه امور مرتبط با اسلام بود.

كار بر روي "فرهنگ واژه‏‌ياب" بيش از 25 سال (از سال 1834) ادامه داشته و مكرراً به خاطر شرايط شخصي مؤلف و نگراني از انتشار آثار مشابه در كلكته (نجوم الفرقان در سال 1836) و لايپزيگ المعجم المفهرس قرآن نوشته فلوگل، سال 1842) قطع مي‌‏شد. اما ويژگي‏ها و محاسن كار كاظم‏‌بك²⁹ (فرهنگ واژه‏ياب او به ترتيب الفبا تنظيم شده است كه اين ترتيب لغات براي غير عرب‏‌شناسان بسيار متناسب است و همه شيوه‏‌هاي كاربرد لغات نيز ذكر شده است)⁴⁰ نويسنده را به ضرورت ادامه اين كار متقاعد كرد. در سال 1855 كاظم‏‌بك به پاس كار خود كه هنوز به صورت نسخه خطي وجود داشت، برنده نشان شير و خورشيد درجه اول ايران شد.⁴¹ 

كتابي كه با پول كليساي ارتدوكس منتشر شد، موجب يورش‌‏هاي جاهلان متحجر الفكري شد كه نويسنده را به تبليغ اسلام به حساب كليساي ارتدوكس متهم كردند. كاظم‌‏بك مجبور شد به توضيحات گسترده شيوه و اهميت كار خود بپردازد.⁴² 

انتشار اين كتاب، نشان‏‌دهنده برطرف‏‌شدن شكاف چندقرني بين اسلام‏شناسي روسي و شرق‏شناسي غربي بود. در آن زمان در روسيه كلكسيون مهم جهاني نسخه‌‏هاي خطي تشكيل مي‏‌شد كه دربرگيرنده تعداد زيادي از نسخه‏‌هاي درجه عالي قرآن بود.

كلكسيون‏هاي نسخ خطي و قسمت‏‌هاي قرآن در روسيه همراه با تأسيس كتابخانه عمومي در سن‏پترزبورگ (سال 1795؛ نام فعلي اين كتابخانه، كتابخانه ملي روسيه است) و موزه آسيايي آكادمي علوم (سال 1818؛ اكنون شعبه انستيتوي شرق‏شناسي آكادمي علوم روسيه در سن‏پترزبورگ است) تشكيل شدند. طي سال‏هاي متمادي جمع‏‌آوري نسخ خطي، در سن‏پترزبورگ مجموعه‏‌هايي از قرآن تشكيل شدند كه جزو بزرگ‏ترين مجموعه‏‌هاي روسيه و اروپا محسوب مي‏‌شوند (228 نسخه در كتابخانه ملي روسيه و 171 نسخه در شعبه انستيتوي شرق‏شناسي در سن‏پترزبورگ). نسخه‏‌هايي كه آنجا وجود دارند، نمونه‏‌هاي كتاب‏هاي 12 قرن از اواخر قرن 7 و اوايل قرن 8 تا اواخر قرن 19 را دربرگرفته و بدين ترتيب تمام مدت وجود كتاب خطي عربي را منعكس مي‏‌كنند. اين كتاب‏ها منطقه بزرگ جغرافيايي از بلاروسي تا آفريقاي غربي را دربرمي‌‏گيرند. در مجموع، نسخ قرآن تنها بخش كوچك نسخ مكتوب را تشكيل مي‏‌دهد يعني سهم قرآن در اين كلكسيون‏ها از سهم آن در حجم كلي كتاب‏هاي جهان اسلام كمتر است. علتش اين است كه كتابخانه عمومي در سن‏پترزبورگ (كتابخانه روسيه) و موزه آسيايي آكادمي علوم (شعبه انستيتوي شرق‏شناسي آكادمي علوم روسيه در سن‏پترزبورگ) تنها آثاري را دريافت مي‌‏كردند كه يك جنبه ممتاز و جالب داشتند. 

تاريخچه كلكسيون‏‌هاي قرآن در مجموع با تاريخچه تشكيل قسمت اسلامي مجموعه‏‌هاي مذكور مطابقت دارد. قرآن‏ها جزو اولين آثار بخش نسخ خطي كتابخانه عمومي و موزه آسيايي بودند. نسخه‏‌هاي قرآن در ميان آثاري هم كه در مرحله آخر، كلكسيون اين مؤسسات علمي را تكميل كرد بودند. در طول قرن 19 نسخه‏‌ها و قسمت‏‌هاي منحصر به فرد قرآن از منابع خصوصي اروپا و شرق خريداري شده، به صورت هديه يا جزو غرامات جنگي دريافت مي‏شد. كتابخانه عمومي از ورثه ژ. مارسل (1854-1776) شرق‏شناس فرانسوي بخش قابل توجه نسخ خطي عربي را (133 واحد نگهداري؛ اكنون در بنياد 921 است) خريد. اين كلسيون توسط شرق‏شناس مذكور در جريان اقامت وي در مصر همراه با نيروهاي ناپلئون گردآوري شده بود. قسمت‏‌هاي قرآن‏هايي كه به خط كوفي نوشته شده و عمدتاً از مسجد عمر بالعاصي (قاهره. ساخت سال 643) برگرفته شده بود، مايه افتخار دارندگان اين كلكسيون است. اين مجموعه از نظر تعداد نسخه‏‌ها به خط كوفي و نسخ خطي بر روي كاغذ پوستي در مقام اول در اروپا و در يكي از مقام‏هاي اول در جهان قرار دارد. قسمت‏‌هاي اوليه قرآني كه در شعبه انستيتوي شرق‏شناسي در سن‏پترزبورگ نگهداري مي‏‌شوند (20 نسخه) با كلكسيون مارسل همگون هستند.

در سال 1869 فون كاوفمان استاندار تركستان به اصطلاح قرآن عثمان يا قرآن كوفي سمرقندي را تسليم كتابخانه عمومي كرد. اين قرآن به مسجد خواجه احرار سمرقند تعلق داشت و بايد يكي از برجسته‌‏ترين نسخ قرآن در جهان محسوب شود.⁴³ آ. سبونين (؟ - 1867)، شاگرد روزن[عربي‏‌دان پرآوازه و] بنيانگذار عربي‌پژوهشي در روسيه (1908-1849) كه اين نسخه را مورد تجزيه و تحليل مفصلي قرار داد، نتيجه‏‌گيري كرد كه اين نسخه در خاورميانه (احتمالاً در عراق) در قرن دوم هجري نوشته شده است.⁴⁴ اين كار مقدم بر آثار 25 سال بعد برگشتراسر [عربي‏دان] و آرتور جفري] زبان‏شناس كه در تحقيقات مربوط به قرآن آثار ارزنده‌‏اي نگاشته است] درباره ضرورت مطالعه برنامه‏‌ريزي شده و توصيف نسخه‏‌هاي قرآن بود.

در سال 1905 در سن‏پترزبورگ كپي اين نسخه توسط پيسارف به صورت كتاب قطع بزرگ منتشر شد.⁴⁵ تنها قسمت ناچيز تيراژ 50 نسخه‌‏اي اين كتاب در بازار كتاب عرضه شد. در طول سال‏ها اين كتاب هديه عادي دولت روسيه به حكام كشورهاي شرق (تركيه، ايران، افغانستان و بخارا) بود. يكي از نسخه‌‏هاي آن تقديم اعلي‏حضرت امپراتور روسيه شد.

در سال 1942 آ.جفري و مندلسون كه كتاب پيسارف را در اختيار خود داشتند، در سطح علمي جديدي ويژگي‏‌هاي اين نسخه را مورد مطالعه قرار دادند.⁴⁶ آنها نشر قرآن كه در قاهره انجام گرفته بود را در اختيار داشتند در حالي كه شبونين واژه‏‌هاي نسخه خود را مطابق با كتاب فلوكل كه در آن زمان از همه معتبرتر بود، بررسي مي‏‌كرد. در اين رابطه معلوم مي‌‏شود چرا تعداد تفاوت‏هاي لغوي كه جفري و مندلسون كشف كردند، از تفاوتهايي كه شبونين ذكر كرد، كمتر بود.

در سال 1937 انستيتوي شرق‏شناسي شانس آورد و از وارث اي.نوفل، اهل طرابلس لبنان و استاد زبان عربي و حقوق اسلامي در گروه آموزشي زبان‏هاي شرقي وزارت امور خارجه، قسمت بزرگ قرآن (حدود 40% متن) به خط حجازي را خريداري كرد. اكنون كاملاً روشن است كه مطالعه اين نسخه خطي كه شامل اثراتي از مراحل مدون‌‏كردن متن مقدس است، مي‏تواند بسيار جالب و مفيد باشد.

پاورقي‌ها:

1 - كراچكوفسكي در اين زمينه همانند زمينه‏‌هاي مهم ديگر پيشاهنگ بوده است. رجوع كنيد به: كراچكوفسكي، ترجمه روسي قرآن در نسخه خطي قرن 18، مسكو، لنينگراد، 1934. در اين زمينه گريازنويچ كار زيادي انجام داد. در ميان آثار عمومي درباره اسلام در روسيه كه در سال‏هاي اخير منتشر شده است بايد به آثار و پژوهش‏‌هاي ذيل اشاره كرد: لاندا، اسلام در تاريخ روسيه، مسكو، 1995؛ مالاشنكو، جهان مسلمان جامعه مشترك‏‌المنافع، مسكو، 1996. آغاز طرح بزرگ آكادميك انتشار دائرة‏المعارف " اسلام در سرزمين امپراتوري سابق روسيه" (مسكو، 1999، گردآورنده پروزوروف) اهميت خاصي دارد. 

2 - رجوع كنيد به: آنتونويچ، متون بلوروسي به خط عربي و سيستم املايي آنها (ويلنيوس، 1968)؛ دميدچيك. آثار ادبيات بلوروسي به خط عربي و افسانه معراج محمد، مسكو، 1987؛ مسائل فرهنگ عربي. به ياد كراچكوفسكي، مسكو، 1987 و.... 

3 - سياهه‏‌برداري اصيل نهاد سفارتي سال‏هاي 1560 كه اكنون در كتابخانه ملي روسيه (سن‏پترزبورگ) نگهداري مي‏‌شود. 

4 - نام اين شخص، پطر گريگوريويچ سوين بود. 

5 - آرشيو دولتي اسناد قديمي روسيه، اين مجموعه از قسمت‏هاي مختلف تشكيل شده و در نيمه اول قرن 17 تدوين شد. 

6 - منظور سوره نحل است؛ ظاهراً فاتحه را به‏‌عنوان سوره مستقل حساب نكرده بودند. 

7 - رجوع كنيد به: موروزوف، فهرست مختصر نسخه‏‌هاي خطي عربي و اسناد آرشيو دولتي روسي اسناد قديمي (مسكو، 1996). 

8 - حداقل سه نسخه از اين كتاب حفظ شده است. آرشيو دولتي روسي اسناد قديمي. 

9 - مي‌‏توان به سه ويژگي اصلي اين ترجمه‏‌ها اشاره كرد. قبل از عنوان اين كار مترجم گمنام، اشاره‏اي به تقديم اين كتاب توسط سفراي لهستاني به تزارها ايوان و پطر در 6 اوت 1683 آمده است. اشعار روي آرم به صورت منثور ترجمه شده ولي پس‏گفتار نويسنده گمنام اين كتاب ترجمه نشده است. 

10 - اين كتاب كه در لووف منتشر شد در كتابخانه شخصي پطر اول نيز وجود داشت. 

11 - در آرشيو دولتي روسيه دو نسخه از اين كتاب حفظ شده است. 

12 - محمد رهبر، مريم‏ مقدس را ستوده.... 

13 - اين ترجمه در سال 1716 در ماه دسامبر به دستور اعلي‏حضرت تزار روسيه در چاپخانه سن‏پترزبورگ به چاپ رسيد. 

14 - در اين رابطه رجوع كنيد به: يفرموف، "كشف كتاب نادر"، آرشيو دولتي روسي اسناد قديمي، مسكو، 1888. 

15 - اين كتاب مكرراً در مكاتبات ميخاييل آوراموف مدير چاپخانه سن‏پترزبورگ با آلكسي ماكاروف منشي شخصي پطر اول ذكر شد ولي نام مترجم در نامه‌‏هاي آنها هم ذكر نشد. 

16 - براي مثال، عنوان سوره بقره چنين ترجمه شده است: «اين فصل از طرف شما براي ارسال به مكه نوشته شده است». 

17 - وي در سال 1697 عضو سفارت كبير پطر كبير به اروپاي غربي بود كه در آنجا فعاليت‌‏هاي جاسوسي انجام مي‏داد. رجوع كنيد به: آندورييف، گريگوريف. مترجمين و ترجمه‏‌هاي قرآن به زبان روسي: مرحله ماقبل انقلاب اكتبر. قرآن در روسيه (مطالب ميزگرد)، قرآن كريم در روسيه: ميراث معنوي و سرنوشت تاريخي (مسكو، 1997). 

18 - آرشيو BAN, 33.7.6. 

19 - در آوريل سال 1721 دميتري كانتمير با پطر اول قرارداد رهايي مولداوي از يوغ تركيه و الحاق آن به روسيه را منعقد كرد. كانتمير پطر كبير را در لشگركشي وي به ايران همراهي كرد و نويسنده بيانيه‌‏هاي پطر خطاب به مسلمانان بود. آرشيو شرق‏شناسان سن‏پترزبورگ شامل آرشيو كانتمير هم است. 

20 - د. كانتمير. كتاب" سيستم" يا "وضعيت دين محمدي" به فرمان اعلي‏حضرت پطر كبير در سن‏پترزبورگ (1722) به چاپ رسيد. 

21 - آرشيو تاريخي دولتي روسيه. 

22 - فرمان مورخ 17 ژوئن 1773 سينود مقدس درباره تسامح با همه مذاهب و منع اسقف‏هاي ارتدوكس از مداخله در امور مربوط به مذاهب ديگر و از جمله در ساخت خانه‏‌هاي دعاي آنها به جاي رياست دولتي در كتاب: "قرآن در روسيه"، ص 143-141. 

23 - حجم نسخه قرآن كه در سن‏پترزبورگ به چاپ رسيد، 447 صفحه به اضافه يك برگ و فهرست اغلاط بود. در مجموع 13 غلط چاپي ذكر شد كه عمدتاً با حركات اصوات ارتباط داشت. اين اطلاعات به زبان تاتاري منتشر شد. 

24 - آلكساندر خراپويتسكي منشي كاترين دوم در دفتر خاطرات خود مورخ 17 دسامبر 1786 چنين كلماتي را كه كاترين خطاب به امير الكساندر ويازمسكي گفت، ذكر كرد: «در گفت‏وگو با دادستان كل سينود درباره مساجدي كه در مرز براي قرقيزي‏‌ها ساخته شد و در رابطه با فرمان پيرامون انتشارالقرآن گفته شد كه اين كار نه براي معرفي دين محمدي بلكه براي جلب به چوب ماهي‏گيري انجام گرفت». كرومينگ توجه ما را به اين مطلب جلب كرد. 

25 - «براي اعلي‏حضرت مفيد است آگاه شود كه نشر كتب عربي توسط نقاشان سن‏پترزبورگ از نظر زيبايي از كتاب‏هاي چاپ اروپا و حتي انگليس بهتر شناخته شده است». رجوع كنيد به: مكاتبات فلسفي و سياسي كاترين دوم با دكتر سيمرمان از 1785 تا 1792 (سن‏پترزبورگ، 1803). 

26 - مطابق يكي از اسناد، در حالي كه هزينه‌‏هاي چاپ تيراژ معادل 9292 روبل و 25 كوپك بود، سود فروش آن بالغ بر 12000 شده بود در حالي كه قيمت فروش يك كپي به 6 روبل و 5 كوپك مي‏رسيد. دو عامل باعث موفقيت تجاري اين نشر "قرآن قازان" و نشرهاي بعدي شد: خصلت اسلامي كتاب و كيفيت بالاي چاپ. 

27 - نامه كاترين دوم مورخ 6 مه 1788. 

28 - در سال 1861 وزير آموزش و پرورش عمومي لازم دانست چاپ قرآن براي مسلمانان فقط در چاپخانه دانشگاه صورت بگيرد اما وزارت كشور با اين ديدگاه موافقت نكرد. به مصوبه كابينه وزيران مورخ 25 اكتبر 1849 استناد كرد كه به موجب آن قرآن مي‌‏توانست در چاپخانه‏‌هاي خصوصي هم چاپ شود. 

29 - آرشيو دولتي روسي اسناد قديمي، 16 فوريه 1859. 

30 - تاكنون در خانواده‏هاي زيادي نسخه‏‌هاي اين چاپ قرآن به‏عنوان ارث بزرگ خانوادگي نگهداري شده است. يكي از اين نسخه‏‌ها در گزارش تلويزيوني درباره خانواده‌‏هاي آديغه كه از كوزوو به روسيه بازگشتند، نشان داده شد. نياكان آنها كه اواسط قرن 19 ميهن خود را ترك كرده بودند، اين كتاب را با مواظبت تمام پيش خود نگه داشتند. 

31 - بلانشر، درآمدي در قرآن (پاريس، 1947)، رضوان. قرآن و قرآن‏شناسي، اسلام، شرح‏هاي تاريخي. به اهتمام س. پروزوروف (مسكو، 1991). 

32 - آرشيو دولتي روسي اسناد قديمي، 11 اكتبر 1849. 

33 - همانجا.، برگ 18. 

34 - «كتاب يك عرب به نام محمد كه در قرن ششم اين كتاب را به‌‏عنوان كتاب نازل شده از آسمان‏ها و خود را آخرين و بزرگ‏ترين پيغمبر الهي اعلام كرد». سال 1790. 

35 - قرآن محمد، ترجمه از زبان عربي به زبان انگليسي با ضميمه توضيحات تاريخي درباره همه نكات مبهم كه از معتبرترين تاريخ‏دانان و مفسران عربي قرآن برگرفته شده است. ترجمه به زبان روسي از آلكسي كولماكوف، سن‏پترزبورگ، 1792. 

36 - ولاديمير سولويوف، "اهميت شعر در آثار پوشكين"، سن‏پترزبورگ. كاشتالوا، "تقليدي از قرآن پوشكين و منشأ آن". يادداشت‏هاي هيئت شرق‏شناسان، سال 1930 و.... 

37 - قرآن محمد كه از زبان عربي به زبان فرانسه توسط كازيميرسكي مترجم سفارت فرانسه در پاريس ترجمه شد، همراه با توضيحات و زندگي‏نامه محمد، از زبان فرانسه ترجمه نيكلايف. مسكو، 1864. 

38 - براي كسب اطلاعات بيشتر درباره كاظم‏‌بك رجوع كنيد به: رضاف، محمدعلي كاظم‏‌بك. مسكو. 1989. 

39 - كاظم‌‏بك از سيستم پيشنهادي اسلوبي كرودن براي فرهنگ واژه‏‌ياب تورات استفاده كرد. 

40 - در سال‏هاي اخير چند فرهنگ لغت كه در آنها واژه‏ها به ترتيب الفبا قيد شده‌‏اند از زير چاپ در آمدند. از جمله مي‌‏توان به فرهنگ مجمع لغوي عصري جبران مسعود (بيروت 1967) و فرهنگ لغت عربي - روسي لهجه سوري (مسكو، 1978) اشاره كرد. 

41 - كار كاظم‏‌بك تاكنون اهميت علمي خود را حفظ كرده ولي يك عيب دارد كه تقصير كاظم‌‏بك نيست. فرهنگ واژه‏‌ياب او بر متن قرآن گوستاو فلوگل استوار است كه اكنون همه جا جاي خود را به چاپ قاهره داده است. 

42 - مجمع وزارت آموزش و پرورش روسيه (1859). 

43 - همزمان تلاش به عمل آمده بود تا پايه مرمري كه گويا مخصوصاً براي اين نسخه قرآن ساخته شده بود به سن‏پترزبورگ آورده شود. ولي اين پايه كه در سال‏هاي 1405-1400 به دستور تيمور لنگ ساخته شده بود، مخصوص نسخه عظيم‌‏الحجم قرآن به خط محقق بود كه به نام "قرآن بايسنقر" شناخته شده است. اين پايه در مسجد بي‌‏بي خانم سمرقند وجود داشت ولي به علت وزن بسيار زياد آن از انتقال اين پايه (بوح) به سن‏پترزبورگ صرف‏‌نظر كردند. 

44 - نكته جالب توجه اين‏كه اثر شبونين در سال 1905 در سن‏پترزبورگ توسط يك تاتار به نام حسين اوروسوف ترجمه شد و به چاپ رسيد. شبونين در مصر متن شبيه به "قرآن عثمان" را پيدا كرد(1901). 

45 - قرآن كوفي سمرقند كه طبق روايت توسط عثمان خليفه سوم (656-644) نوشته شد. انتشارات انستيتوي باستان‏شناسي سن‏پترزبورگ به اهتمام اوسپنسكي و پيسارف. (سن‏پترزبورگ، 1905). 

46 - جفري، مندلسون، املاي نسخه سمرقندي قرآن، مجله انجمن شرق‏شناسي آمريكا، 1942. 

* این مقاله سال 1381 در شمارگان 121، 122 و 123 نشریه «گلستان قرآن» منتشر شده است. برگرفته از وبسایت دانشنامه موضوعی قرآن.