تاکنون ترجمه‌های متعددی از قرآن کریم به زبان روسی انجام پذیرفته است که در آثار و مقالات متعددی به معرفی و نقد آنها به زبانهای مختلف پرداخته شده است که تز دکتری مرسل آتاموف تحت عنوان «بررسی ترجمه‌های منتشر شده قرآن به زبان روسی از نظر دانش ترجمه»[1] و نیز کتاب «حركة الترجمة الروسية لمعاني القرآن الكريم»[2] اثر محمد عبدالعزيز الدريد از جمله آخرین پژوهش‌ها در این زمینه است. آخرین ترجمه‌ی منتشر شده قرآن به زبان روسی، «قرآن؛ بازخوانی معانی»[3] است که با همکاری جمعی از پژوهشگران و مترجمان، به سفارش بنیاد مطالعات اسلامی روسیه منتشر شده است که ذیلا به معرفی اجمالی این ترجمه می‌پردازیم.
بنیاد مطالعات اسلامی روسیه[4] از سالهای آغازین فعالیت خود، در نظر داشت که ترجمه‌ای روان و رسا، از قرآن کریم به زبان روسی ارائه دهد که هم اتقان بیشتری در ترجمه داشته باشد و هم درک معانی قرآن کریم از روی آن، برای عموم مخاطبان روس آسان باشد؛ یعنی در عین انجام کاری آکادمیک، نثری شیوا و روان ارائه گردد.
ترجمه حاضر بر اساس، نثر ترجمه روسی تفسیر نورالقرآن فی تفسیر القرآن فراهم آمده است. این تفسیر شریف، توسط جمعی از قرآن‌پژوهان در مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع) در اصفهان زیر نظر آیت الله سید کمال فقیه ایمانی بر اساس تفسیر نمونه تألیف شده است و در سالهای گذشته با همکاری بنیاد مطالعات اسلامی ترجمه تفسیر نورالقرآن توسط تعدادی از شرق‌شناسان فارسی‌دان و مترجمان زبده همچون آناتولی لیوئونوف، آرتیوم مسکالیوف و بوریس نوریک[5] در سنت پیتربورگ به روسی ترجمه گردید و با کنترل محتوا و صحت ترجمه توسط آقای ناظم زینال‌اف از سوی انتشارات شرق‌شناسی سن پتربورگ و صدرای مسکو منتشر شده است. اکثر مجلدات این تفسیر 12 جلدی، به فروش رفته و تجدید چاپ شده است.
ترجمه آمده در تفسیر نورالقرآن، ابتدا توسط بوریس نوریک با چند ترجمه شاخص فارسی به ویژه ترجمه حضرت آقای مکارم شیرازی، تطبیق و بازنویسی شد تا رسایی محتوای ترجمه روسی بیشتر گردد. سپس این ترجمه توسط دکتر ایلشات نصیراف[6]، ضمن تطبیق با متن عربی با ترجمه‌های موجود روسی نیز مورد ویرایش علمی قرار گرفت. ویرایش فنی و ادبی، نیز در مرحله نهایی بر روسی متن ترجمه شده اعمال گردید تا روانی متن و رسایی ترجمه فراهم تأمین گردد. بدین ترتیب این ترجمه با همکاری گروهی از متخصصان به انجام رسید تا کاستی‌ها و ضعف‌های یک ترجمه فردی را تا حد ممکن نداشته باشد.
بنیاد مطالعات برای نشر اثر با یکی از مشهورترین ناشران روسیه آ.اس.ت.[7] وارد مذاکره شد و صفحه بندی اثر با نظارت و کنترل همکاران فنی بنیاد در مؤسسه انتشاراتی صدرا سامان یافت و سرانجام، ترجمه موجود با کیفیت مطلوبی منتشر شد و به دست مخاطبان و علاقمندان رسید.
چاپ اول این ترجمه در سه هزار نسخه و در 624 صفحه به همراه متن عربی قرآن، در ماه مهر سال 1395 منتشر شد و تنها در مدت چند ماه کمیاب شد، اکنون ناشر قصد دارد آن را تجدید چاپ نماید. بنیاد در چاپ اثر، سرمایه‌گذاری مالی نداشت و کل کارهای پخش را هم، خود انتشارات ACT انجام داد. البته در صفحه شناسنامه اشاره شده است که این ترجمه مفهومی بر اساس تفسیر نورالقرآن فی تفسیر القرآن، انجام گرفته و جمعی از پژوهشگران در جمهوری اسلامی ایران و نیز همکاران بنیاد مطالعات اسلامی روسیه در فراهم آوردن آن سهیم بوده‌اند.
مقدمه ترجمه
بر این ترجمه مقدمه کوتاه و پرباری به قلم دکتر ایلشات نصیراف نگارش یافته است؛ وی ابتدا شرح کوتاهی از نحوه فراهم آمدن این ترجمه را آورده و پس از آن اشاره کوتاهی به تاریخچه ترجمه قرآن و موافقان و مخالفان آن نموده است. نویسنده در نگاهی گذرا، تاریخ ترجمه به زبان روسی طی سه قرن گذشته را ذکر و اجمالا بررسی نموده و امتیازات و ویژگی‌های ترجمه حاضر را برشمرده است. وی ضمن اشاره به اینکه، ترجمه ایده‌آل از قرآن وجود ندارد، اظهار امیدواری کرده است که با ترجمه حاضر، بسیاری از مردمان غیر مسلمان نیز بتوانند قرآن کریم را حتی الامکان بفهمند.
اشاره‌ای کوتاه به فعالیتهای قرآنی بنیاد
توسعه مطالعات قرآنی، یکی از محورهای اصلی فعالیت بنیاد مطالعات اسلامی در روسیه است که تاکنون پروژه‌های متعددی را در این زمینه کار کرده است. ترجمه نخستین دوره کامل تفسیر ترتیبی قرآن کریم به زبان روسی، انتشار تفاسیر مختلف تک‌سوره‌ای، انتشار کتاب در زمینه علوم قرآنی و قرآن پژوهی، ترجمه مقالات دائرة المعارفی قرآن و همچنین داستانهای قرآنی به زبان روسی، از مجموعه فعالیتهای بنیاد به زبان روسی است. کل عناوین نشر تاکنون بالغ بر 25 عنوان است، که سه عنوان آن به عنوان کتاب سال روسیه در بخش معنویت برگزیده شده است که کتاب «علوم قرآن» مرحوم محمدهادی معرفت، کتاب «تحقیقی در تاریخ قرآن» اثر سید محمدباقر حجتی و «أحسن القصص» اثر کمال السید از آنجمله است.
قرآن در اسلام علامه طباطبایی، اعجاز علمی قرآن اثر محمدعلی رضایی اصفهانی، عیسی در قرآن و احادیث اثر مشترک محمد منتظرالقائم و محمد لگنهاوسن، قرآن‌شناخت اثر بهاءالدین خرمشاهی، روش‌شناسی تفسیر قرآن اثر مشترک علی‌اکبر بابایی، غلام‌علی عزیزی‌کیا و مجتبی روحانی‌راد از جمله آثار منتشر شده به زبان روسی از سوی بنیاد است. همچنین برخی تفاسیر تک‌سوره‌ای به قلم استاد قرائتی نیز، از جمله آثار ترویجی ترجمه شده برای عموم مخاطبان است.
از نویسندگان روسیه نیز می‌توان به کتابهای «زمان فهم قرآن» اثر یوری میخایلوف، قرآن و پیامبر اسلام در اشعار کلاسیک روسی اثر ناظم مجید الدیروای، تاریخ مقدس بر اساس قرآن کریم اثر توفیق ابراهیم اشاره داشت.
همچنین یک وبسایت ویژه پژوهش‌های قرآنی به زبان روسی[8]، توسط بنیاد کار شده است که در جهت توسعه قرآن‌پژوهی به زبان روسی متمرکز است. برگزاری برنامه‌ها و شرکت در جشنواره‌های قرآنی و نیز عرضه آثار قرآنی در نمایشگاههای مختلف کتاب در روسیه و برخی دیگر از کشورهای مشترک المنافع، از جمله فعالیتهای قرآن است.
بنیاد مطالعات اسلامی از پیشنهادهای سازنده و ارزنده پژوهشگران عرصه قرآنی استقبال می‌نماید و آمادگی خود را جهت همکاری با مراکز قرآن‌پژوهی و مطالعات قرآنی کشور در فدراسیون روسیه اعلام می‌دارد؛ به این امید که جامعه مسلمانان و غیرمسلمانان روسیه بتوانند به آشنایی عمیق‌تر و درک درست‌تری از معارف قرآنی دست یازند. آمین یا ربّ العالمین!
فتح‌الله ذوقی
[1].این پایان‌نامه در تاریخ 2013.09.20 در دانشکده الهیات دانشگاه آنکارا ـ ترکیه دفاع شده است. عنوان پایان‌نامه:
” - RUS DİLİNDE YAYINLANAN KUR’ÂN-I KERİM ÇEVİRİLERİNİNİN ÇEVİRİBİLİM AÇISINDAN İNCELENMESİ” (Başarılı Bir Rusça Kur’an Çevirisinin Oluşturulmasına Katkı). Tez Danışmanı: Prof. Dr. Salih AKDEMİR.
[2]. این اثر به بررسی و ارزیابی ترجمه‌های روسی قران، برای بازشناسی تلاش‌های انجام گرفته در این راستا می‌پردازد و ضعف‌ها و کاستی‌های آن را برای ارائه ترجمه‌های بهتر بازگو می‌گردد. مشخصات نشر: حركة الترجمة الروسية لمعاني القرآن الكريم، محمد عبدالعزيز الدريد. الرياض: مركز تفسير للدراسات القرآنية، 1437هـ، 752ص.
[3]. مشخصات نشر اثر به روسی چنین است:
Коран. Прочтение смыслов – Москва: Издательство АСТ, 2016. -624с. ISBN 978-5-17-096314-0.
[4]. بنیاد مطالعات اسلامی روسیه (Фонд исследований исламской культуры)، سال 1386 در روسيه به ثبت رسمي رسيد و فعاليت جدي خود را از ابتداي 1387 آغاز نمود. مؤسسان اين بنياد آقايان پرفسور استانیسلاو پرزروف، اسلام‌شناس برجسته روس و معاون انستيتو نسخ خطی سنت پتربورگ و حجج اسلام دکتر مهدي ايماني‌پور، رايزن وقت فرهنگي ايران در روسيه و دکتر حميد هادوي مي‌باشند. از ابتداي تاسيس تاکنون رياست اين بنياد به عهده آقاي دکتر هادوي بوده است.
از آغاز بنياد با هدف توسعه و جهت‌دهي اسلام‌شناسي به زبان روسي فعاليت‌هاي خود را سامان داد. برنامه‌هاي بنياد جهت مخاطبين مختلف اعم از پژوهشگران آکادميک در حوزه مطالعات اسلامي و علاقه‌مندان به موضوعات فرهنگ اسلامي پي‌ريزي شد و پروژه‌هاي خود را در سه سطح آکادميک، نيمه‌آکادميک و عمومي راه‌اندازي کرد. لذا از يک‌سو با مراکز علمي معتبر ارتباط برقرار کرد و از سوي ديگر نيازهاي عموم جامعه روس‌زبان را مد نظر قرار داد.
بنياد مطالعات اسلامي روسیه، طی یک دهه فعالیت مستمر خود در فدراسیون روسیه، همکاری‌های علمی پژوهشی خود را با دانشگاه‌ها و سایر مراکز علمی روسیه و ایران پی‌گرفته است تا به عنوان پلی پژوهشی، فضای مشترکی برای هم‌اندیشی و آگاهی فراهم آورد. برگزاری کنفرانس‌های علمی، شرکت در نمایشگاههای کتاب روسیه و کشورهای همسود، تولید منابع علمی و متون درسی، برگزاری دوره‌های آموزشی، و عرضه محتوای تولیدی در وبسایت‌های اینترنتی و حضور در شبکه‌های اجتماعی از جمله زمینه‌های فعالیت این بنیاد است.
[5]. بوریس ویاچسلاوویچ نوریک (Борис Вячеславович Норик) ایرانشناس، پژوهشگر و همکار علمی سابق انستیتو نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه ـ سنت پیتربورگ و همکار علمی بنیاد مطالعات اسلامی روسیه.
[6]. دکتر ایلشات رشیداویچ نصیراف (Насыров Рашитович Ильшат) اسلام‌شناس، شرق‌شناس و پژوهشگر عرفان اسلامی است. وی، همکار علمی انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه است که همکاری‌های علمی بسیاری با بنیاد مطالعات اسلامی روسیه نیز دارد.
[7]. گروه انتشاراتی (АСТ)، یکی از دو ناشر بزرگ فدراسیون روسیه است که بیش از یکصد شرکت را دربر می‌گیرد. در سال 1990 تأسیس شده است و در زمینه ادبیات، متون تفکری و آثار پرمخاطب فعالیت دارد و نویسندگان برجسته‌‌ای با آن همکاری می‌کنند.
[8]. این وبسایت به آدرس http://alquran.ru در دسترس علاقمندان است.
* این مقاله در دوفصلنامه «ترجمان وحي» سال بيست و یکم، شماره 1 (پياپي 41)، پاييز و زمستان 1396 وابسته به مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی منتشر شده است.
