انستیتوی اسلامی مسکو اولین انستیتوی اسلامی این شهر است که در سال 1999 بر مبنای تصمیم‌گیری اداره امور دینی مسلمانان در بخش اروپایی روسیه تاسیس شد. این دانشگاه به عنوان یک موسسه آموزش عالی غیر دولتی برای تحصیلات تخصصی در نظر گرفته شده بود که می‌تواند برنامه آموزشی تحصیلات تخصصی متوسطه، تحصیلات عالیه و همچنین برنامه های تحصیلی فوق تخصصی را تحت پوشش قرار داده و برای آمادگی و ارتقای تحصیلات و تخصص کارمندان برنامه‌ریزی کرده، تحقیقات علمی اصولی انجام می‌دهد. هدف اصلی فعالیت های این دانشگاه ارتقای پتانسیلهای دینی و تحکیم اصول اخلاقی جامعه، ایجاد تعهد در جامعه برای هماهنگ ساختن شخص تحصیل کرده و توسعه یافته، ایجاد قدرت تحمل دینی و احترام به ادیان و فرهنگ جوامع و فعالیتهای تخصصی می‌باشد. 

از سال 1999 تا 2005، این دانشگاه اقداماتی برای آماده‌سازی زیربنای مادی – فنی انجام داده است. طی این دوره کارهایی برای شکل‌دهی و تدوین برنامه‌های تحصیلی، نظریه‌های آموزشی و قوانین اساسی دانشگاه، شیوه پذیرش، قوانین مربوط به نظم داخلی برای دانشجویان و اساتید صورت گرفته است. تمام اسناد – برنامه های آموزشی و حرکت های منطقه‌ای دانشگاه با احتساب ویژگی های آموزش اسلامی بوده است. در نتیجه این کار، دانشگاه اسلامی مسکو برنامه‌هایی برای کسب مجوز در خصوص برگزاری دوره های لیسانس «علم دین» و تاسیس دانشگاه مخصوص به آن ترتیب داد. 
برنامه‌های آموزشی دوره لیسانس در رشته «علم دین» بر اساس استاندارهای تحصیلی دولتی تدوین شده و شامل برنامه درسی تئوری و عملی می‌باشد. برنامه آموزشی این رشته برای مقطع بالاتر از موضوعات درسی غیر دینی نیز برخوردار است و مجموعه ای از علوم را در خود جای می‌دهد که تاریخ و روند تحولات زندگی دینی، میراث فرهنگی دینی (هنر دینی، یادبودهای مکتوب دینی، تحصیلات دینی و فعالیت های تحقیقاتی – علمی)، سنت‌ها در خصوص حقوق دینی، تاریخ و موقعیت امروز در روابط متقابل میان علوم دینی مختلف و سازمانهای دینی را شامل می‌شود. متخصص علم دین برای انجام کارهای علمی- تحقیقاتی، علوم تربیتی، ترجمه، ویرایش – نشر و اجتماعی آماده شده، به انجام خدمات حقوقی و سایر فعالیتها نیز میتواند بپردازد. این دانشگاه به تربیت زبانشناسان نیز می پردازد؛ در حال حاضر اسناد لازم برای کسب گواهی در سایر رشته ها نیز در حال انجام است. 

انستیتوی اسلامی مسکو به عنوان کالج علوم عالی اسلامی در مسکو تاسیس شده که از سال 1994 فعالیت خود را آغاز کرده است. هدف از این کار آماده سازی خادمین مساجد و اماکن مذهبی، امامان خطیب، امامان و همچنین اساتید دانشگاهها با اصول اسلامی است. برنامه درسی این کالج شامل دروس تخصصی و عمومی علوم انسانی و زبان است: دروس عمومی شامل: تاریخ شرق باستان، تاریخ قرون وسطی، تاریخ اقوام ترک، تاریخ اقوام مسلمان، فلسفه، فلسفه اسلام، علوم تربیتی، اصول حقوقی، دین و سیاست، علم سیاست. دروس تخصصی شامل: قران، تجوید، فقه، اصول دینی، حدیث شناسی، اصول تفسیر، تفسیر، زندگی فرستاده خداوند، تاریخ اسلام، جریان دینی اسلام، خطبه – خداشناسی کلیسا (بخشی از علوم الهیات که به بررسی تئوری و عملی مسایل وعظ در کلیسا می پردازد)، فقه مقایسهای، تئوری فقه. زبان: زبان عربی، انگلیسی، تاتاری و ترکی. 

در این کالج تعلیم و تربیت به صورت هماهنگ انجام میگیرد. کار تربیتی به خادمین آتی و استادان علوم اسلامی مربوط میشود. در این جا مساله مهم، توجه به آموزش و کشف ارزشهای اخلاقی – زیبایی شناسانه اسلام است، توجه به بالابردن کیفیت اخلاقی در محصلین، خصوصیاتی از قبیل نظم، صداقت، عدالت، احترام به بزرگتر، احترام به مردم با ملیت ها و عقاید مختلف، تواضع، خودداری، دلسوزی، توانایی ایستادن بر کلام، مسئولیت پذیری و... . تنظیم دروس بسته به ویژگیهای خاص آن درس، متفاوت هستند: برخی دروس به صورت جلسات سخنرانی، برخی به صورت جلسه پرسش و پاسخ، مشاوره و یا کار و امتحان کلاسی برگزار میشوند. در این کلاسها توجه خاص به چگونگی فعالیتهای خود دانشجویان است. سال تحصیلی شامل دو ترم است. در پایان ترم دوم، هنگام تابستان دانشجویان یک دوره یک ماهه به کار عملی میپردازند. هر دانشجو در مساجد برای کودکان و بزرگسالان کلاسهای تابستانی برگزار کرده، به تدریس زبان عربی و اصول اسلامی می‌پردازد. 
کادر دینی به انجام حجم بالایی از کارها میپردازند: علاوه بر انجام وظیفه امام خطیب در مساجد، آنان به انتشار فرهنگ دینی و امور روشنگری میپردازند، وظیفه تعلیم دینی کودکان، نوجوانان و جوانان را به عهده گرفته و به افراد مسن آموزشهای دینی میدهند. بسیاری از فارغ التحصیلان فعالانه به فعالیتهای اجتماعی و انتشاراتی میپردازند. 
سال 2005، دانشکده اسلامی مسکو بر مبنای کالج فوق الذکر تاسیس شد، هدف موسسه - آموزش دینی، آماده سازی سخنرانی های خادمین تحصیل کرده دینی و متخصصین رشته های مختلف علوم دینی اسلامی بود. موسسین این دانشکده، همان اداره کنندگان کالج بودند و مسایل اصلی این دانشکده اسلامی، تامین نیاز افراد محصل به توسعه ذهنی، فرهنگی و اخلاقی و کسب تحصیلات بالاتر در حوزه انتخابی فعالیتهای ایشان بود و همچنین بر مبنای نیاز به متخصصینی با تحصیلات تخصصی در حوزه دین. مساله سازمان دهی و انجام تحقیقات علمی در حوزه الهیات، فعالیتهای انتشاراتی، آماده سازی و ارتقای سطح متخصصین و استادان آموزشگاههای دینی اسلامی از مسایلی بودند که دست اندرکاران این مجموعه را بدین سو هدایت کردند. دانشکده در ساختار خود دارای بخش های زیر میباشد: تحصیلات اسلامی پس از دانشکده (معادل فوق لیسانس)، بخش تحصیلات تخصصی متوسطه و بخش آماده سازی. 

در حال حاضر، اداره آموزش غیر دولتی دانشگاه اسلامی مسکو و سازمان دینی مسلمانان – اداره امور دینی دانشکده اسلامی مسکو در یک سیستم مشغول به کار هستند. برنامه آموزشی تحصیلات دینی همچون برنامه آموزشی دانشکده دین شناسی میباشد. برنامه درسی تا حد زیادی به همان دانشکده شباهت دارد، بدین ترتیب، تمام دانشجویان دانشکده دین شناسی به طور همزمان با تخصص غیر دینی، مدرک تحصیلات عالی اسلامی را نیز دریافت می کنند. 

زیربنای حقوقی و ساختاری لازم (از نظر تدریس و برنامه ریزی) امکان ایجاد بخشی به نام روش آموزش در دانشگاه های کلاسیک روسیه بر مبنای دین شناسی را فراهم میسازد. همکاری نزدیک دانشگاه اسلامی مسکو امکان توسعه سیستم تحصیلات تخصصی اسلامی را در روسیه فراهم میسازد. برنامه درسی طراحی شده برای این رشته شامل اعتقادات اسلامی (عقاید)، قران و تجوید، متن شناسی (اصول تفسیر)، تشریح قرآن (تفسیر)، ادبیات اسلامی (قران، حدیث)، تاریخ اسلام، حقوق اسلامی و قانون گذاری (شریعت)، فرهنگ اسلامی، فقه، زبان متون دینی(عربی) است. برنامه های درسی بر اساس اصول خاصی طراحی و تدوین میشوند. به منظور ایجاد فضای آموزشی واحد، هماهنگی مفاد درسی در موسسات و دانشکدههای مختلف و همچنین دفاع از حقوق شرکت کنندگان در تحصیلات دینی و ارایه منافع مشترک در سازمانهای دولتی و غیر دولتی، شورای آموزش اسلامی تحت نظر شورای مفتیان روسیه تشکیل شده است که هسته سازمانی آن دانشگاه اسلامی مسکو میباشد. 
در حال حاضر، استانداردهای یکسانی برای برنامه های درسی طراحی شده و کتابهای آموزشی برای سطوح ابتدایی و متوسط تدوین شده است. حجم و محتوای دروس بر اساس ویژگیهای سنی تعیین میشوند. مجموعه آموزشی برای سطح ابتدایی (مکتب، مدرسه، مدارس روز یکشنبه ) دارای کادر آموزشی بخصوصی است. برای سطح بالاتر تحصیلات از اساتید سطح بالاتر و خادمین دینی استفاده میشود. در حال حاضر این مراکز دانشگاهی در پنج منطقه روسیه- مسکو، کازان، اوفا، سیبری و قفقاز فعالیت دارند که مسئولیت اداره، برنامه ریزی و کنترل محتوایی دروس را بر عهده دارند. عملکرد متقابل موسسات دینی و غیر دینی در برنامه آماده سازی اساتید و کتابهای آموزشی در حیطه کاری این شورا قرار دارد. برنامه های تکمیلی و ارتقای سطح خادمین فرهنگ از مناطق مختلف روسیه جزو یکی از خطوط اصلی فعالیت های این شورا است. برنامه های آموزش دوره های کوتاه مدت به صورت کاملا فشرده برگزار می‌شود، اما به برنامه های آموزش بلند مدت روزانه شباهت زیادی دارد. برای دانشجویان در این دوره ها امتحاناتی به صورت تست برگزار میشود و در نهایت مدرکی دریافت میکنند که تایید کننده سطح علمی و حق تدریس در سطوح ابتدایی و متوسطه موسسات علوم دینی است. دانشگاه همچنین به برگزاری سمینارها، محافل و جلسات سخنرانی با حضور اسلام شناسان برجسته می-پردازد. دروس اصول اخلاقی اسلام امکان درک معنای آن را در زندگی اجتماعی فراهم ساخته و آنان را نسبت به رفتار خود در جامعه متعهد میسازد. توجه اصلی به آموزش پدران و مادران جوان بر مبنای اصول اسلامی و موازین اخلاقی تربیت اسلامی فرزندان است. دانشگاه دوره هایی برای سطح دوم ارتقای تحصیلات به صورت تحصیلات تکمیلی برگزار میکند. دانشجویانی که دانشگاه را به پایان میرسانند، دارای گرایشات و تخصصهای مختلفی میباشند، بنابراین میتوانند اقدام به گذراندن دوره تکمیلی دین شناسی نمایند و دانش دینی و نگاه خود را محکم تر سازند. 

اداره دانشگاه مطابق با قوانین آیین نامه و اصول مندرج در آن می‌باشد و در اداره آن علاوه بر ریاست دانشگاه، شورای نظارت، شورای بنیانگذاران دانشگاه، شورای علمی و شورای کنفرانس ها دخیل هستند. در ساختار شورای نظارت، نمایندگان دینی، علمی و فرهنگی از سازمانهای مختلف، موسسات و مجامع از جمله مجامع خیریه فعال در ایجاد و توسعه زیربنای مالی – علمی دانشگاه حضور فعال دارند. سازمان عالی هدایت دانشگاه از کارمندان علمی- تربیتی کنفرانس ها و نمایندگان مدرسین و محصلین تشکیل شده اند. مدیریت عمومی دانشگاه توسط سازمان منتخب شورای علمی دانشگاه و هدایت غیر مستقیم آن توسط ریاست دانشگاه انجام میگیرد.

خطوط اصلی حرکت و فعالیتهای این دانشگاه را شورای علمی مشخص میکند که در ساختار آن رییس دانشگاه، معاون، روسای گروههای دانشکده ها و اساتید عضو شورا فعالیت میکنند. مطابق با مقطع دانشگاهی، تحقیقات علمی خاصی صورت میگیرد: مسایل مربوط به ارتباط میان عناصر دینی و غیر دینی در آموزش دینی تخصصی؛ بررسی تاریخ توسعه تعالیم دینی مسلمانان؛ روند نوآوری و بدعت در تعالیم دینی روسیه؛ تحقیق در خصوص نقش فرهنگ در تربیت اخلاقی نسل در حال رشد (نوجوانان)؛ تدوین اصول ادراکی در توارث تمام سطوح تعالیم دینی؛ تحقیق در شرایط علمی و تحصیلی تامین روند آموزشی.
شورای اساتید و پروفسوران دانشگاه و دانشجویان به طور مرتب در کنفرانس های مربوط به مسایل آموزش و سمپوزیومها و سایر مراسم از جمله برنامه های بین الملی شرکت میکنند. سمینارهای علمی و علمی- تجربی و همچنین کنفرانس هایی در خصوص مسایل روز آموزش و علوم در مقطع دانشگاهی به طور مشترک با شورای مفتیات روسیه برگزار میشوند. یکی از اولین کنفرانسها که در آن مسایل مربوط به ایجاد و شروع فعالیت سیستم آموزش در روسیه برگزار شد، به بررسی آموزش بی وقفه از مهد کودک تا تحصیلات عالیه دانشگاهی می-پرداخت. این کنفرانس به صورت بین المللی با نام «مسلمانان روسیه در هزاره سوم» نامگذاری شد که سپتامبر سال 1997 برگزار شد. مسایل نوآوری در سیستم آموزشی، ارتقای کیفیت و تاثیر فعالیت آموزشی، تقابل اصول دینی و غیر دینی در برنامه‌های درسی نیز در مارس سال 2006، طی کنفرانس بین المللی «روشنگری مسلمانان در عصر کنونی روسیه» برگزار گردید؛ در چهارچوب دومین اجلاس مسلمانان تمام روسیه با نام «معتقدین روسیه برای اتحاد و توافق شهروند» نوامبر سال 2006 در شهر نیژنی نووگورود برگزار شد و به بررسی مسایل مربوط به چاپ کتابهای درسی و آموزشی برای موسسات تخصصی آموزش اسلامی پرداخت. روند آموزشی به گونه ای است که امکان کسب سطح بالای علمی و دانش فرهنگ دینی، سنت و موازین رفتاری و همچنین درک آن را برای دانشجویان میسر می‌سازد. مهم ترین نقش مربوط به تربیت هویت و کمک به درک دینی- اخلاقی، فرهنگ شهروندی، فرهنگ معاشرت و فرهنگ سلامت شیوه زندگی می‌باشد. در شکل دهی جهان بینی دانشجویان، دانشگاه بر اصول بردباری و احترام به اعتقادات سایر محصلین و اصول تعیین هویت خویشتن تکیه میکند، به عبارتی دانشگاه تلاش میکند تا انتخابی آزاد را فراهم ساخته و دانشجویان را در قبال تصمیم و عمل خویش متعهد سازد. دانشگاه سعی میکند وسیع ترین زیربنا را برای آن اشخاصی بنا کند که میتوانند خود را در بازار کار بیابند. سیستم آموزش دینی از نظر سطح کیفیت با سیستم آموزش دولتی هماهنگ است. در خصوصیات تخصصی دانشگاه اسلامی، گذشته از نیاز به این علم، وجود دانش اعتقادات اسلامی، حقوق و دانش قرآنی مهم بوده و نیاز به دانش اصول اقتصادی، تعلیم و تربیت و روانشناسی و بسیاری دیگر، از اهمیتی خاص برخوردار هستند. در خصوص مهارتها بایستی گفت که این علوم همه جانبه هستند: فارغ التحصیل دانشگاه اسلامی بایستی یک عضو فعال جامعه بوده، تدریس کند و منافع جامعه را تحقق بخشد، ضمن اینکه بایستی بتواند با نمایندگان ادیان مختلف نیز وارد بحث و گفتگو شود. شورای اساتید و پروفسوران دانشگاه از اتحاد میان علوم غیر دینی و مدارس دینی تشکیل میشود. کلاسهای درسی تخصصی توسط اساتیدی برگزار می-شوند که شورای علمی دانشگاه آنان را تایید کرده باشد. در مقابل اساتید وظیفه بزرگی قرار دارد، باید بتوانند روند آموزشی را به خوبی پیش برده و انواع مختلف کار تحصیلی را برنامه ریزی کنند. کلاسها برای تمام دروس اعم از تخصصی و غیر تخصصی به صورت جلسات سخنرانی، مشاوره، جلسات پرسش و پاسخ و کلاسهای عملی و امتحان و تست و کار مستقل دانشجویان تشکیل میشوند. کلاسهای عملی را دانشجویان فارغ التحصیل نیز برگزار میکنند تا ضمن کسب تجربه به تحصیلات خود نیز در مقاطع بالاتر ادامه داده و در دوره دکتری دانشگاه-های مختلف روسیه شرکت کنند. ایشان ضمن تحصیل به بررسی امور مربوط به مشکلات روز و اسلام نیز می‌پردازند. دروس غیر دینی توسط اساتید دانشگاه دولتی مسکو، دانشگاه نظامی و دانشگاه دوستی ملل تدریس میشوند. وظیفه اساتید دانشگاه، بالابردن کیفیت آموزش تخصصی، جایگاه شهروندی، عشق به میهن و احترام به تمام ادیان است. 

  نويسنده: م. ف. مرتضین، گ.یو. حبیبولینا، 

منبع: فرهنگ روس، شماره 28/ ایراس