پیروان اسلام در روسیه، تقریبا در تمام مناطق فدراسیون زندگی می‌کنند و متعلق به 40 گروه قومی مختلف هستند. مناطق متمرکز سکونت مسلمانان روسیه عبارت است از قفقاز شمالی، حوزه ولگا، اورال، سیبری غربی.

اکثر مسلمانان روسیه در 9 جمهوری زندگی می‌کنند: آدیغه، باشقیرستان، داغستان، اینگوش، کاباردینو بالقاریا، قاراچای ـ چرکس، اوستیای شمالی، تاتارستان و چچنستان.

دیگر جمعیت مسلمان روسیه، در مناطق مختلف فدراسیون روسیه زندگی می‌کنند.  در محدوده مناطق مرکزی، حدود 3.2 میلیون نفر، در محدوده ولگا حدود 1 میلیون نفر، در سیبری و در شرق دور، حدود نیم میلیون نفر.

در سال 1937، مسلمانان در کشور 5.9 درصد، در سال 1989 - 7.9 درصد، در سال 1994 - بیش از 8 درصد از جمعیت فدراسیون روسیه را تشکیل می‌دادند. در حال حاضر، طبق برآوردهای متخصصان داخلی، تعداد آنها بین 12-20 میلیون نفر متغیر است و می تواند بین 8 تا 12 درصد جمعیت روسیه باشد و تا سال 2030 تعداد مسلمانان روسی به 30 میلیون نفر برسد.

در سرزمین روسیه، از دهه 1990 فعالیت تمام فرق دینی شدید شد. اما فشرده‌ترین توسعه مربوط به اسلام بود. یکی از زمینه های فعالیت اجتماعی مسلمانان روسیه، فعالیت در بازسازی و ساخت مساجد بود. قبل از انقلاب حدود 12 هزار مسجد در قلمرو فدراسیون روسیه وجود داشت. در سال 1991، تعداد 870 مسجد ثبت شده در روسیه وجود داشت. و سپس در سال 2015 حدود 8 باب مسجد بود و در حال حاضر، در برخی از مناطق تعداد مساجد از حد قبل از انقلاب اکتبر فراتر رفته است. اکثر این مساجد در قفقاز شمالی، تاتارستان و باشقیرستان قرار دارند. مساجد، مراکز معنوی جامعه مسلمانان و نقطه مرجع در روند گسترش توده اسلام و رشد جوانان، زنان، معنوی ـ آموزشی، خیریه و عام المنفعه و دیگر سازمان‌های غیر دولتی مسلمان هستند.

در اتحاد جماهیر شوروی، کادرهای روحانیون مسلمان در دو موسسه آموزشی اسلامی آموزش دیده‌اند: مدرسه اسلامی میرعرب (بخارا) و انستیتو اسلامی (تاشکند). تعداد کمی از فارغ التحصیلان این مدارس برای تحصیلات عالی به دانشگاه‌های اسلامی برجسته خارجی (عمدتا به مصر) فرستاده شدند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه حتی یک نهاد اسلامی معتبر آموزش عالی نداشت که بتواند امامان مساجد و کادر مورد نیاز روحانیون مسلمان را تربیت نماید. بنابراین، برای آموزش امامان واجد شرایط و آخوندها و معلمان رشته‌های مذهبی، هزاران جوان مسلمان برای تحصیل به خارج از کشور اعزام شدند. در این مورد، آنها ناچارا تحت تاثیر فرهنگ و ایدئولوژی کشورهایی قرار گرفتند که لزوما سازگار با سنت‌های روسیه و روش زندگی آن نبود. به طور خاص، شمار قابل توجهی از جوانان روسیه در موسسات عالی اسلامی پادشاهی عربستان سعودی آموزش دیده‌اند. یکی از مشکلات اصلی چنین وضعیتی این است که در عربستان سعودی، اندیشه حنبلی گسترش داشت که برای روسیه، بومی محسوب نمی‌شود. بنابراین، آموزش روحانیون مسلمان آینده در عربستان سعودی، زمینه لازم برای گسترش اسلام غیرسنتی میان مسلمانان روسیه را مهیا می‌کند که بومی مذاهب و جرانهای اسلامی روسیه نیست.

اکنون در روسیه، یک نظام آموزش عالی و متوسطه اسلامی به تدریج در حال شکل‌گیری است که در حال حاضر بیش از 80 مؤسسه اسلامی وجود دارد. مسلمانان روسیه در گذشته و در حال حاضر، مرکز واحد مذهبی نداشته‌اند. اعلان کشورهای مستقل جدید در قلمرو شوروی سابق و مبارزه برای حاکمیت تعدادی از جمهوریهای ملی فدراسیون روسیه، منجر به تغییر در ساختارهای اداره روحانیت اسلامی شد. علاوه بر این، ناهمگونی قومی، مختلف سطح تحصیلات، آداب و رسوم و سنت‌های متفاوت مردمان پیرو اسلام در روسیه، زمینه‌ساز اجتماعی چنین تغییر و تشتتی در ادارات مذهبی مسلمانان گردید.

در حال حاضر در کشور بیش از 80 اداره روحانیت مسلمان مستقل وجود دارد. افزایش نسبی مراکز اسلامی در روسیه و تنش بین آنها نشان می‌دهد که در میان مسلمانان روسیه اختلافاتی جدی وجود دارد.

در سالهای اخیر سازمانهای دینی روسیه، حول سه مرکز منسجم شده‌اند: اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه به رهبری مفتی طلعت تاج‌الدین؛ شورای مفتیان روسیه به ریاست مفتی راویل عین‌الدین و مسلمانان قفقاز در مرکز هماهنگی خود به ریاست اسماعیل بردیوف متحد هستند. درست است که باید توجه داشته باشیم که برای وحدت سازمانی مسلمان، مفهومی مشروط است، زیرا اسلام به معنای پیوستن سلسله مراتب معنوی مشخص به تعدادی از کلیساهای مسیحی و همچنین وجود یک مرکز معنوی و اداری در مقیاس دولت نیست. با این حال، باید در نظر داشت که برای مسلمانان وحدت سازمانی، مفهومی نسبی است؛ چرا که برخلاف برخی کلیساهای مسیحی، اسلام سلسله مراتب دینی مشخصی را الزام نکرده است و همچنین الزامی به وجود یک مرکز سازمانی روحانیت در سطح حکومتی نیست.

در طول دهه گذشته، کشورهای اسلامی تعدادی از سازمان های بین المللی را تأسیس و توسعه دادند که در تمام مناطق جهان فعالیت می‌کنند. در روسیه در دهه 1990 بیش از 60 سازمان بین المللی عمومی اسلامی فعالیت داشت. سازمان های بین المللی اسلامی، کارهای فرهنگی، مذهبی و آموزشی بزرگی انجام می‌دهند و کمک های چند جانبه به جامعه مسلمانان روسیه ارائه می‌نمایند. برخی از آنها، با استفاده از منابع مالی بزر خود تلاش می‌کنند تا حدی فعالیت‌های برخی جوامع و منطقه در روسیه را در سطوح مختلف کنترل نمایند و به شدت فعالیت اجتماعی-سیاسی و مذهبی مسلمانان روسیه را تحریک می‌کنند. فعال‎ترین سازمان‌های بین المللی مربوط به عربستان سعودی، ایران، ترکیه، سوریه و اردن هستند.

ماهیت چندفرهنگی احیای اسلامی در روسیه مدرن، پیامدهای مختلفی دارد. بعد مثبت آن عبارت است از فعالیت روزافزون اسلام در زمینه امور خیریه، و احیای معنوی و اخلاقی مؤمنان. همانند سایر ادیان جهان، اسلام به عنوان دینی سنتی برای روسیه (تا جایی که از سیاسی‌گری اجتناب می‌کند) ترویج ثبات اجتماعی، تقویت خانواده، ارزشهای معنوی و اخلاقی جهانی است. بُعد منفی اجتماعی، پیامدهای فعال‌سازی به تعبیر رایج "اسلام سیاسی" در روسیه است؛ سیاسی کردن اسلام، گرایشات افراطی را تقویت کرده، و منجر به گسترش جنبش‌های رادیکال می‌شود و اصول تساهل و رواداری را نقض می‌کند.

امروزه یکی از حوزه‌های مهم، بهبود قوانین در زمینه آزادی عقیده و فعالیت‌های سازمان‌های مذهبی است؛ باید مقرراتی قانونی وجود داشته باشد که هم در سطح فدرال و هم در سطح نهادهای سامان‌دهنده‌ی فعالیت‌های دینی ارتدوکسی، اسلامی و دیگر سازمان‌های مذهبی سنتی روسیه در زمینه امور خیریه، معنوی و اخلاقی، آموزش جوانان، ارتقاء سبک زندگی سالم، مبارزه با مشروبات الکلی، اعتیاد به مواد مخدر، جرم و جنایت باشد.

در سال های اخیر تلاش شده است که اسناد مفهومی را بپذیرند که به درک مشکلات جدی کلامی و متحد شدن مسلمانان در روسیه کمک می کند؛ در سال 2013، سند "تاتارها و دنیای اسلام: مبانی مفهومی کارکرد و توسعه" و در سال 2015 «دکترین اجتماعی مسلمانان روسیه» به تصویب رسید که هدف آن توسعه یک مفهوم واحد در مورد مهم ترین مسائل مربوط به الهیات اسلامی است و موقعیت مشترک در تعیین مکان و نقش اسلام در زندگی عقیدتی ـ سیاسی در روسیه معاصر است.

نویسنده: رافیق محمدشین؛ دارای دکترای علوم سیاسی، پرفسور، عضو پیوسته آکادمی علوم جمهوری تاتارستان، مدیر دانشگاه اسلامی روسیه ـ کازان؛ مدیر آکادمی اسلام بلغار.

مقاله دیگر نویسنده: اسلام اروپایی، قدیمیسم.

* این مقاله از وبسایت اسلام‌تودی به سفارش بنیاد مطالعات اسلامی روسیه ترجمه شده است.