در حال حاضر جمعيت اسلامي روسيه در حال تفرقه بي‌نظيري به سر مي‌برد. این كشور از نظر تعداد دارندگان درجه مفتي، عالي‌ترين درجه روحاني در ميان مسلمانان اهل تسنن، از هر كشور ديگر جهان سبقت گرفته است. تعداد سازمان‌هاي متمركز اسلامي نزديك است با تعداد حوزه‌هاي اسقفي كليساي ارتدوكس روسيه برابر شود. ولي واقعيت اين است كه اين تفرقه، امر هميشگي نبوده است.
اولين سازمان متمركز اسلامي در قرن 18 در كشور روسيه به وجود آمد. امپراتريس كاترين دوم اواخر سال 1788 و اوايل سال 1789 سلسله‌اي از قوانين را با محتواي ذيل صادر كرد: «درباره انتصاب ملايان و ساير درجات روحاني شرع اسلامي و درباره تأسيس مجمع روحاني در شهر اوفا براي رياست هم درجات روحاني شرع اسلامي مقيم روسيه (فرمان شخص امپراتريس مورخ 22 سپتامبر 1788)، «درباره انتصاب مفتي بر همه اشخاص پيرو شرع اسلامي مقيم روسيه» (فرمان شخص امپراتريس مورخ 22 سپتامبر 1788)، «درباره انتصاب دبير، اعضاي دفتر و ساير كاركنان در مجمع روحاني شرع اسلامي اوفا با تعيين دستمزد آنان» (گزارش مجلس سناي مورخ 20 آوريل 1789 با امضاي اعليحضرت امپراتريس). مفتي محمدجان حسين‌اف كه همچنين «آخوند اول» ناميده شد، رئيس مجمع روحاني اسلامي جديد التأسيس اوفا شد.
23 ژانويه سال 1794 كاترين دوم فرماني «درباره استقرار اداره روحانيت مسلمانان در منطقه تاوريا به رياست مفتي» امضا كرد ولي اين اداره روحانيت تنها در سال 1831 بر اساس فرمان مكمل تزار نيكلاي اول تأسيس شد. مسلمانان كريمه و مناطق مجاور كشور امروزي اوكراين، تابع اين اداره روحانيت شدند.(1)
از سال 1805 صدور فرامين در جهت سر و سامان بخشيدن به زندگي مسلمانان ماوراي قفقاز شروع شد (2). ابتدا ولايت امر آنها به يك «آخوند ناظر بر همه ملايان» سپرده شد و تا سال 1872 عمود قدرت از دو اداره روحانيت يعني اداره روحانيت شيعه به رياست شيخ الاسلام و اداره روحانيت سني به رياست مفتي، برقرار شد (3).
در تاریخ 3 دسامبر سال 1913، 39 عضو دوماي دولتي پيشنهاد تأسيس اداره ويژه روحانيت براي مسلمانان شمال قفقاز «طبق الگوي نهاد مفتي ماوراي قفقاز» را مطرح كردند. شوراي وزيران بر اساس نتيجه‌گيري وزير كشور، «اين پيشنهاد را غيرقابل قبول دانست چرا كه اين پيشنهاد تنها با بخشي از مسأله عمومي پيشنهادي وزارت كشور درباره تنظيم اداره عاليه امور مسلمانان در آن مناطق امپراطوري كه اداره‌هاي مربوطه وجود ندارد، مرتبط است».(4).
كودتاي اكتبر 1917 و حوادث بعد از آن در اوضاع جمعيت اسلامي كشور، تغييرات اساسي ايجاد كرد. در ماه‌هاي ژوئيه – دسامبر سال 1917 در اورنبورگ سه كنگره سراسري باشقيرها در جهت تشكيل خودمختاري باشقيري برگزار شدند. در كنگره (قورولتاي) سوم لايحه‌اي «درباره دين در باشقيرستان» تصويب شد كه از جمله ناظر بر تشكيل اداره مستقل روحانيت مسلمانان باشقيرستان بود. سياست مغرضانه اداره مركزي روحانيت مسلمانان روسيه داخلي و سيبري، علت رسمي تشكيل اداره جديد روحانيت عنوان شد ولي در حقيقت امر، شخصيت‌هاي اجتماعي باشقير به علت نارضايتي از فراواني تاتارها در نهاد مفتي اوفا، مبتكر ايجاد اداره روحانيت جديد شدند.
طي 5 سال بعد از آن منافع اداره روحانيت باشقيرستان و اداره روحانيت مركزي با هم به تضاد در نمي آمد ولي در سال 1922 در آستانه دومين كنگره روحانيون مسلمان سراسر روسيه (كنگره اول در سپتامبر 1920 برگزار شده و براي زندگي مسلمانان تبعات خاصي به دنبال نداشت)، اداره روحانيت باشقيرستان در صدد گسترش نفوذ خود به سراسر جمهوري خودمختار باشقيرستان برآمد (قبل از آن فقط در منطقه به اصطلاح «باشقيرستان كوچك» فعاليت كرده بود). 10 ژوئن 1923 همزمان با كنگره سراسري دوم روحانيون مسلمان، «كنگره روحاني نمايندگان جمعيت باشقيرستان» نيز افتتاح شد كه تصميمي مبني بر تشكيل اداره مركزي روحانيت باشقيرستان اتخاذ كرد. اين اداره روحانيت، وارث اداره روحانيت باشقيرستان شد كه تقريباً فعاليت نمي‌كرد (5).
در 25 اكتبر سال 1948 در شهر اوفا چهارمين كنگره روحانيت مسلمان سراسر روسيه افتتاح شد كه در نتيجه آن اداره مرکزي روحانيت مسلمانان فدراسيون روسيه نام خود را به «اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي اتحاد شوروي و سيبري» تغيير داد. اساسنامه جديد اين اداره روحانيت كه در كنگره به تصويب رسيد، بسياري از اختيارات را از آن سلب كرد، از جمله حق صدور مجوز افتتاح مساجد جديد، تشكيل نهادهاي محتسب، تنظيم كتب احوال شخصيه، افتتاح مدارس روحاني و دوره‌هاي تربيت روحانيون و نيز برگزاري مراسم براي اصلاح وضعيت مالي روحانيت مسلمان. (6).
تا آن موقع نهاد مفتي اوفا، تنها سازمان متمركز مسلمانان اتحاد شوروي نبود. در سال 1944 جمعيت‌هاي مسلمان باقي مانده جمهوري‌هاي شمال قفقاز تحت سرپرستي اداره روحانيت مسلمانان شمال قفقاز با مركزيت ماخاچ‌قلعه ادغام شده بودند. كمي بعد چنين تشكيلاتي در آسياي ميانه و ماوراي قفقاز به وجود آمدند (7).
بدين وسيله، جمعيت مسلمان اتحاد شوروي نهايتاً تنظيم شده و از نظر قومي و جغرافيايي به چهار حوزه نفوذ تقسيم‌بندي شده بود كه چهار اداره روحانيت تحت رياست مفتي‌ها نظارت آن‌ها را بر عهده خود داشتند.
اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه فعاليت جمعيت‌هاي مسلمانان آسياي میانه و قزاقستان را هماهنگ مي‌كرد. مسلمانان پيرو مذهب حنفي، بخش عمده اعضاي اين حوزه را تشكيل مي‌دادند. دستگاه مركزي اين اداره روحانيت مسلمانان در تاشكند مستقر بوده و رئيس آن صاحب درجه روحاني مفتي بود. همه رؤساي اين اداره روحانيت ازبك بودند.
در حقيقت امر، شوراي امور اديان اتحاد شوروي، اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه و قزاقستان را به عنوان ساختار اساسي مسلمانان كشور تلقي مي‌كرد چرا كه بيشترين تعداد جمعيت‌هاي مسلمان و نيز مدرسه اسلامي متوسطه «مير عرب» بخارا و دانشكده اسلامي تاشكند، تنها مؤسسات آموزشي اسلامي كشور، به آن وابسته بودند. آثار فرهنگ اسلامي بخارا، سمرقند، اورگنچ و تركستان كه به خوبي حفظ شده بودند، براي هيأت‌هاي نمايندگي خارجي جذابيت خاصي داشتند.
اداره روحانيت مسلمانان ماوراي قفقاز (قفقاز جنوبی) كه بر اساس ادارات روحاني شيعه و سني دوران تزاري تأسيس شد، شامل جمعيت‌هاي مسلمان آذربايجان، گرجستان و ارمنستان بود. اين اداره روحانيت از نظر تركيب مذهبي به ميزان دو سوم شيعه بود و به ميزان يك سوم حنفي – شافعي. مسلمانان اهل تشيع جعفري در اين اداره روحانيت مسلمانان نقش كليدي را بازي مي‌كردند كه از ميان آن‌ها رئيس اداره روحانيت با لقب شيخ الاسلام انتخاب مي‌شد. همه رؤساي اين اداره روحانيت آذربايجاني بودند.
طبق روال عادي، يك مسلمان اهل تسنن با درجه روحاني مفتي، معاون شيخ الاسلام بود. در مراحل بعدي نمايندگان اين اداره روحانيت در تفليس و باتومي هم از درجه مفتي برخوردار شدند. دستگاه مركزي اداره روحانيت ماوراي قفقاز در باكو قرار داشت.
اداره روحانيت مسلمانان شمال قفقاز شامل جمعيت‌هاي مسلمان داغستان، جمهوري چچن-اينگوشتيا، كاباردا – بالكاريا، آستياي شمالي و مناطق استاوروپول و كراسنودار بود. از نظر تركيب مذهبي، شافعي-حنفي با ميزان ناچيز شيعيان جعفري بود. نمايندگان اقوام مختلف، عمدتا اقوام داغستان، به رياست اين اداره روحانيت با درجه روحاني «مفتي» انتخاب مي‌شدند. دستگاه مركزي آن در ماخاچ‌قلعه قرار داشت.
اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي اتحاد شوروي و سيبري، رياست جمعيت‌هاي مسلمان مابقي سرزمين اتحاد شوروي را بر عهده داشت. اين اداره روحانيت از نظر تركيب مذهبي عمدتاً حنفي بود.
تغيير رياست اداره‌هاي روحانيت مسلمانان در زمان شوروي بدون رويدادهاي ناگهاني و بر اساس يك الگوي مشخص براي هر يك از اداره‌ها انجام مي گرفت. خاندان علماي معتبر «باباخانوف» كه در آن زمان امور از پدر به پسر منتقل مي‌شد، رياست اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه را بر عهده داشت. در اداره روحانيت مسلمانان شمال قفقاز اصل تناوب رياست بين گروه‌هاي قومي اساسي شمال قفقاز رعايت مي‌شد. در اداره ماوراي قفقاز مقام شيخ الاسلام براي يك مسلمان اهل تشيع محفوظ شده بود در حالي كه معاون اول او سني حنفي بود و از درجه مفتي برخوردار بود. تنها تاتارها آن هم عمدتاً تاتارهاي قازان، مفتي اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي و سيبري مي‌شدند (8).
اوايل سال 1989 شمس‌الدين باباخان، ازبك، رئيس اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه بود. طلعت تاج‌الدين، تاتار اهل قازان، رئيس اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي بود، رياست اداره روحانيت مسلمانان شمال قفقاز در دست محمود گكيف، بالكاري قرار داشت و الله‌شوكور پاشازاده، آذربايجاني، رئيس اداره روحانيت مسلمانان ماوراي قفقاز بود.
در آستانه فروپاشي اتحاد شوروي ضربات مؤثر هماهنگ شده‌اي به نظام ادارات روحانيت مسلمانان شوروي وارد آمدند كه وهابيون بعداً خود را عوامل اين ضربات اعلام كردند.(9). 4 فوريه سال 1989 طلاب مدرسه «مير عرب» و ائمه ازبكستان و تاجيكستان كه به آن‌ها ملحق شدند، جلوي ساختمان اداري اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه (مدرسه «برك خانه») گرد هم آمدند و آغاز مجمع سراسري فوق العاده مسلمانان را اعلام كردند. آن‌ها مفتي شمس‌الدين باباخان را به خود فروختگي به قدرت دولتي بي دين، رفتار ناسازگار با اسلام و بي‌كفايتي براي مقام مفتي متهم كرده و به صورت اولتيماتوم خواهان استعفاي او شدند. (10).
مبتكرين اين مجمع و هواداران آن‌ها با اميد به اينكه با مقاومت نهادهاي مربوطه دولتي روبرو شوند، به سوي ساختمان شوراي وزيران جمهوري ازبكستان حركت كردند و شعارهايي عليه باباخان سر دادند. ولي ناگهان اسلام كريموف دبير اول كميته مركزي حزب كمونيست ازبكستان حاضر شد خواست‌هاي آن‌ها را گوش كند و به استعفاي باباخان رضايت داد.(11). بعد از مدت كوتاهي محمد صادق محمد يوسف، مدير انستيتوي عالي اسلامي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه، به مقام رئيس جديد اين اداره روحانيت انتخاب شد.(12).
سه ساعت بعد از اين حوادث اداره روحانيت مسلمانان آسياي ميانه و قزاقستان كه به اداره روحانيت مسلمانان ما وراءالنهر تبديل شده بود، از بين رفته و به ادارات روحانيت جمهوري‌ها تقسيم شد (13). چند ماه بعد از آن طبق همين سناريو مفتي محمود گكيف از رياست اداره روحانيت شمال قفقاز بركنار شد كه پس از آن اين اداره روحانيت به نهادهاي روحاني جمهوري‌ها تقسيم شد كه به نوبه خود در داخل خود نيز تجزيه شدند. تا سال 1994 تنها در داغستان 5 ساختار متمركز روحاني مسلمانان كه بر اساس اصل قومي تنظيم شده و با هم دشمني مي‌ورزيدند، فعاليت مي‌كردند.
19 اوت 1992 نورمحمد نعمتولين، امام محتسب اوفا، طي سخناني در تلويزيون ملي اعلام كرد كه مايل است نهاد مفتي ملي باشقيرستان را تشكيل دهد. فرداي آن روز مركز ملي باشقيري «اورال» و مركز اجتماعي تاتارهاي باشقيرستان طي بيانيه مشتركي «درباره وضعيت اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي» ضمن ابراز طرفداري از اتهاماتي كه عليه تاج‌الدين مطرح شد (بيماري رواني، خودكامگي و تخلفات مالي)، خواهان تشكيل كنگره مؤسسين اداره روحانيت مسلمانان باشقيرستان شدند (14). 21 اوت 1992 نورمحمد نعمتولين امام محتسب اوفا، نفيع‌الله آشيروف دبير مسئول اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي و امام‌هاي محتسب سترليتاماك، اوكتيابرسكي و سيباي، به منظور تأسيس اداره روحانيت مسلمانان مستقل جمهور باشقيرستان كنگره تشكيل دادند. فرداي آن روز يعني 22 اوت، در شهر نابرژني چلني كنگره مؤسسين اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان افتتاح شد. مقدس بيبارسوف امام محتسب ساراتوف، عالمجان بيكمولين امام محتسب تومن و بعضي از رهبران ديگر اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي، با مبتكرين انشعاب ابراز همبستگي كردند. روند تأسيس اداره‌هاي مستقل روحانيت منطقه رود ولگا و سيبري آغاز شد (15).
30 سپتامبر 1992 رؤسا و نمايندگان اداره‌هاي روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان، جمهوري باشقيرستان، اداره فرا منطقه‌اي ساراتوف، پنزا و ولگاگراد، اداره روحانيت مسلمانان منطقه تومن، اداره روحانيت مسلمانان كريمه و بعضي سازمان‌هاي متمركز اسلامي ديگر در نشست خود تصميم گرفتند شوراي هماهنگي رؤساي اداره‌هاي روحاني منطقه‌اي بخش اروپايي اتحاد شوروي سابق و سيبري را تشكيل دهند كه دربرگيرنده همه مخالفان اداره روحانيت مسلمانان بخش اروپايي باشد. در سپتامبر سال 1994 نهاد مفتي مسكو وابسته به اداره بخش اروپايي، استقلال خود را اعلام كرد كه در ماه ژوئيه سال 1006 بر اساس آن شوراي مفتي‌هاي روسيه تأسيس شد. اين شورا بزودي به مهمترين نهاد مخالف اداره روحانيت مسلمانان بخشي اروپايي (اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه) تبديل شد.
پس از آنكه در سال 1997 اداره روحانيت مسلمانان بخش آسيايي روسيه تشكيل شد، انشعاب در درون جمعيت مسلمان روسيه شامل حال مناطق سيبري و خاور دور شد. تا آن زمان ساختارهاي موازي اسلامي در اكثر مناطق اورال و سواحل رود ولگا ايجاد شده بودند.
تا سال 1998 انشعاب مسلمانان شمال قفقاز تا حدودي برطرف شده بود. اداره‌هاي روحانيت قومي تحت سرپرستي اداره روحانيت مسلمانان داغستان (وابسته به قوم آوار) متحد شدند. اين اداره روحانيت و نيز ادارات مربوطه جمهوري‌هاي ديگر شمال قفقاز مؤسس مركز هماهنگي مسلمانان شمال قفقاز شد (16). در همان زمان مركز جايگزين اسلامي جمهوري قره‌چاي – چركسيا (امام قره‌چاي) منحل شد كه به بركت اين رويداد در هيچ يك از جمهوري هاي شمال قفقاز ادارات روحانيت جايگزين باقي نماندند.
تا سال 2001 امت مسلمان روسيه صاحب سه قطب شد. اكثريت قريب به اتفاق جمعيت‌هاي آن بين شوراي مفتي‌هاي روسيه، اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه و مركز هماهنگي شمال قفقاز تقسيم شدند. تا سال 2007 اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان (نهاد مفتي قازان) نقش قطب چهارم را به خود اختصاص داد. اين اداره روحانيت سياست مستقل از شوراي مفتي‌ها را دنبال كرده و جمعيت‌هاي اسلامي وابسته به خود را هر جايي كه لازم مي دانست، ثبت مي‌كرد (17).
در حال حاضر در روسيه 57 سازمان فعال متمركز اسلامي فعاليت مي‌كنند كه تعدادي از آن‌ها هنوز به عنوان شخص حقوقي شناخته نشده‌اند. 26 سازمان از اين تعداد عضو اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه هستند، 18 سازمان به شوراي مفتي‌ها تعلق دارند، 8 سازمان به مركز هماهنگي شمال قفقاز و 5 سازمان به صورت مستقل فعاليت مي‌كنند. وزارت دادگستري در آمار خود بعضي ادارات روحانيت را كه تعطيل شده ولي هنوز از ثبت رسمي خارجي نشده‌اند، در نظر مي‌گيرد.
در 17 منطقه روسيه (همه جمهوري‌هاي شمال قفقاز، جمهور‌هاي آلتاي، ماري‌ال، كارليا، كومي، مناطق آلتاي، پريموريه، كراسنويارسك، ايركوتسك و ساراتوف و ناحيه خودمختار خانتي-مانسيسك، همه جمعيت‌هاي مسلمان عضو يك ساختار متمركز منطقه‌اي هستند.
در 20 منطقه فدراسيون روسيه (جمهوري‌هاي خاكاسيا و بورياتيا و مناطق بلگورود، ولاديمير، ولوگدا، ايوانوو، كالينينگراد، كالوگا، كامچاتكا، كاستروما، كورسك، لنينگراد، مورماسنك، اوريول، ريازان، تامبوف، توير، تولا، چيتا و ياروسلاول) نهادهاي متمركزي تحت رياست مفتي ايجاد نشده‌ ولي جمعيت‌هاي مسلمانان فعاليت مي‌كنند.
در 19 منطقه كشور (جمهوري‌هاي تاتارستان، باشقيرستان، موردويا و چواشيا، مناطق كمروو، پرم، كورگان، مسكو، اومسك، اورنبورگ، پنزا، راستوف، سوردلوفسك، تومسك، تومن، چليابينسك، ناحيه خودمختار يامالو-ننتسكي و شهر مسكو) همزمان حد اقل دو ساختار متمركز (اداره روحانيت) موازي مسلمانان فعاليت مي‌كنند.
در 9 منطقه روسيه (جمهوري‌هاي اودمورتيا و ياكوتيا، مناطق آستراخان، ولگاگراد، كيروف، نيژني نوگورود، نووسيبيرسك، سامارا و شهر سن پترزبورگ) سازمان هاي متمركز مسلمانان و جمعيت‌هاي منفردي كه عضو آن‌ها نيستند، كنار هم فعاليت مي‌كنند.
در 7 منطقه فدراسيون روسيه (مناطق آلتاي، كراسنودار، استاوروپول، خاباروفسك، آرخانگلسك، ماگادان و ساخالين) جمعيت‌هاي مسلمان وابسته به ادارات مختلف روحانيت فعاليت مي‌كنند.
در 15 منطقه روسيه (جمهوري تووا و مناطق آمور، بريانسك، وارونژ، ليپتسك، نوگورود و پسكوف، نواحي خود مختار آگين بوريات، كورياك، ننتسكي، تايمير، اوست – اردو، چوكوتكا و اونكي و نيز درمنطقه خودمختار يهودي) حتي يك جمعيت مسلمان ثبت شده وجود ندارد.

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر

ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه