به عقيده دكتر سوتلانا چرونايا، هنرشناس، در هنر معاصر روسي مهمترين اجزاي تركيب «نفوذ جهان اسلام» به قرار ذيل هستند:
ـ ساخت، بازسازي و ترميم مساجد و نظريه جديد معماري مساجد؛
ـ نوشته‌ها برروي سنگ قبر در قبرستانهاي اسلامي؛
ـ شمايل و طغرا و دورنماي نفوذ خطاطي عربي و هنر نقاشي مردمي در گرافيك و نقاشي معاصر؛
ـ اصل «هنر ابتدايي» و فلكلوريك؛
– داستان‌هاي اسلامي و انعكاس اخلاق اسلامي در هنر تجسمي واقع‌گرايانه سنتي كه مملو از ستايش «خانه پدري»، ميهن دوستي و پرستش سرزمين خود، جستجوي نمونه‌هاي عظمت در تاريخ و احساس؛
ـ سرنوشت دراماتيك اقوام مسلمان در روسيه؛
ـ «روح اسلام و هنر مدرن اسلامي»؛
همچنين مي‌توان ادبيات جديد اسلام، سينما و تئاتر اسلامي را اضافه كرد.
مسجد «توبه» در شهر نابرژني چلني، اولين مسجدي در روسيه نوين بود كه با سبك جديد ساخته شد. مفتي طلعت تاج‌الدين، رئيس اداره روحانيت مسلمان بخش اروپايي روسيه و سيبري، در طراحي اين مسجد شركت فعالي كرده و پيشنهاد كرده بود در تزئينات اين مسجد از نقش و نگار سنتي «بلغارستان ولگا» استفاده شود، به خصوص نقش انتزاعي گل لاله. در مجموع مي‌توان اين گل را مظهر اداره روحانيت مسلمان بخش اروپايي روسيه و سيبري (كه الآن اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه شده است) دانست. مسجد جامع شهر اوفا نيز «لاله» ناميده شد و مناره‌هاي آن به صورت لاله‌هاي قرمز ساخته شدند. رهبران روحاني اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه نقش لاله قرمز را به عباي خود دوختند: امام يك لاله دارد، امام محتسب دو لاله و مفتي سه لاله.
با وجود نوآوري ظاهري و ساختار غيرعادي مسجد لاله، معماري و تزيينات آن بر اساس انديشه تسلسل فرهنگ قديمي بلغاري طراحي شده است. نقش و نگارهاي سنتي اين هنر (قبل از همه نقش لاله) در تزئينات پيوسته، در گچ‌بري، موزائيك و شيشه پنجره‌ها به گونه‌هاي مختلف منعكس شده و تزيينات ممتاز داخل مسجد را تشكيل داند.
به دستور مفتي طلعت تاج‌الدين كه مي‌خواست كه اسم الله 99 بار بر روي ديوارهاي اين ساختمان نوشته شود، نقاشان با دقت تمام اين خواست را اجرا كردند. خوشنويسي به خط نستعليق كه در فرهنگ كتبي تاتاري بيشتر از همه رواج دارد، تمام قسمت دروني و بيروني مسجد را پر كرد. گفتني است كه اين متون با مواد تزييني مختلف و به سبكهاي مختلف هنر تزييني انجام شدند. فرض بر آن بود كه تنها يك مسجد در جهان يعني مسجد الحرام عربستان سعودي، هر 99 اسم الله را در بر دارد. و حالا آرزوي مفتي روسي اجرا شده و مسجد «توبه»، دومين مسجد جهان شد كه در آنجا مي‌توان 99 اسم خدا را مشاهده كرد.
نقش و نگار به شكل خطاطي شده به صورت موزائيك درخشاني در آمده است كه ديوارهاي مناره اين مسجد با آن مزين شده‌اند. اين نقش و نگارها مانند گلدوزي، قسمت‌هاي تزييني از مرمر ريخته شده واقع در امتداد ديوارهاي ساختمان و نيز گچ‌بري ظريف ديوارها و سقف داخلي ساختمان را پر مي‌كنند. متن آيه كرسي چهار بار تكرار شد و متن سوره «الاخلاص» سه بار روي ديوار محراب نوشته شده است. نقش و نگار موزائيك اين محراب به شيوه ظريف خاتم‌كاري روي سنگ با كاربرد مرمر، فيروزه، رودونيت، دولوميت و انواع ديگر سنگهاي رنگين (عمدتاً به رنگ سبز به عنوان مظهر شكوفايي و توانمندي اسلام استفاده شد) انجام شده است. همه اين تزئينات ظاهر عظمت تزئيني را در ذهن انسان مجسم مي‌كنند.
البته، يك عنصر دكور مسجد «توبه» به طلعت تاج‌الدين خدمت بدي كرد. منظورم يك شيشه رنگين مسجد است كه بر روي آن صليب چهارپر و ستاره داوود در داخل هلال كشيده شدند. اين نقش و نگار واكنش شديد ادريس علاءالدين‌اف، امام محتسب اين مسجد را بر انگيخت كه دستور داد آن را جمع كنند. حوادث بعدي به جنجال بزرگي انجاميد كه سرآغاز انشعاب در اداره روحانيت مسلمان شد. با اين وجود، مسجد «توبه» مانند سابق مسجد مورد علاقه خاص طلعت تاج‌الدين باقي مانده‌است كه تنها ماكت آن در اطاق كار او قرار دارد.
مسجد «قل شريف» قازان كه در سال 2005 افتتاح شد، معروف‌ترين نمونه معماري جديد اسلامي محسوب مي‌شود. ابتدا قرار بود ساختار آن از كليساي واسيلي مقدس مسكو تقليد شود ولي هيأت داوري مناقصه اين پيشنهاد را رد كرد و طرحي را انتخاب كرد كه تلفيقي از ويژگي‌هاي معماري قديمي تاتاري و معماري مدرن تركي است. علاوه بر اين مسجد و مسجد «لاله»، مسجد يادبود مسكو، مسجد رشيده در نيژني نوگورود، مسجد جامع نيژنكامسك و مسجد جامع شهر ناديم كه به صورت كاملاً مدرنيستي ساخته شده است، معماري جالب و به ياد ماندني دارند. مساجد شمال قفقاز از مساجد تاتاري بزرگ‌ترند ولي هيچ شيوه خاص معماري در آنها به كار نرفته است. اين مساجد كاربردي هستند و معمولاً به تقليد از مساجد تركيه و خاور ميانه ساخته مي‌شوند.
همزمان با احياي معماري اصيل اسلامي، هنر تجسمي و قبل از همه هنر خطاطي نيز توسعه يافت. ولاديمير پوپوف، نقاش افتخاري روسيه، اين محور هنري را پايه‌گذاري كرد. كلكسيون او تحت عنوان «شمايل، طغرا‌ها و نقش و نگارهاي خطاطي شده معاصر» در كشورهاي خارجي هم معروف شده است. در مغازه‌هاي اسلامي بيش از پيش مي‌توان شمايل ساخت روسيه (تابلوي خطاطي شده ديواري تزييني با آياتي از قرآن) و طغرا (امضاي شخصي حضرت محمد (ص)، سلاطين و همه علاقه‌منداني كه سفارش آن را داده باشند، در داخل دائره) را پيدا كرد.
هنر تئاتر اسلامي روسيه قبل از همه به بركت باله «داستان يوسف» در تئاتر به نام موسي جليل (شهر قازان) شناخته شده است. «كتاب يوسف»، منظومه بلغاري قرن 13 اساس اين نمايش را تشكيل داده است. در اين نمايش كه در سال 2003 به صحنه آورده شد، سرگذشت يوسف و برادرانش كه در كتاب مقدس مسيحي و در قرآن تعريف شد، معرفي شده است. همين امر باعث شد كه روحانيون مسلمان اين نمايش را تأييد و از اجراي آن قدرداني كنند.
در ماه ژانويه سال 2005 در قازان فيلم «زليخا» كه بر اساس نمايشنامه گاياز اسحاقي ساخته شد، براي اولين بار اكران شد. مبارزه تاتارهاي مسلمان و به خصوص زن عادي به نام زليخا عليه غسل تعميد اجباري كه روسهاي ظالم در صدد انجام آن هستند، داستان اين فيلم را تشكيل مي‌دهد. «اين فيلم از اولين صحنه‌ها توجه بينندگان را به خود جلب مي‌كند. انعكاس دفاع ايثارگرانه از قازان در سال 1552 و بحث بسيار جالب بين دو ميسيونر درباره جلب اقوام منطقه ولگا به دين ارتدوكس، مقدم بر آغاز اصل داستان فيلم به بيننده تقديم مي‌شود. دو استاد مدرسه روحاني ارتدوكس قازان يعني نيكلاي ايلمينسكي كه طراح نظام مسيحي كردن اقوام غير روسي از طريق كتب و مدارس بود و يوفيمي مالوف طرفدار مسيحي كردن اين اقوام با توسل به زور و فشار، مشغول اين بحث هستند.
سرنوشت فاجعه‌بار زليخا، زن جوان تاتار، بينندگان را تحت تأثير قرار داد. شوهرش سليم‌جان در ازاي شركت در قيام هم‌ولايتي‌هاي او عليه مقامات رسمي (آنها مي‌خواستند مسجد روستايي را كه اكثر ساكنان تاتار آن مسيحي شدند، تعطيل كنند) به زندان انداخته شد. زليخا بي‌خبر از اينكه سليم‌جان تمام خانواده خود را در رديف تاتارهاي مسيحي (كرياشن) اسم‌نويسي كرد، به نام «مارفا» به يك صومعه فرستاده شد و سپس به زور به يك دهقان روس به نام پتر زن داده شد. پايان اين فيلم غم‌انگيز است. سليم‌جان و پتر كشته مي‌شوند و مارفا – زليخا كه به قتل آنها متهم شد، به اعمال شاقه محكوم مي‌شود». اين مطلب در روزنامه «جمهوري تاتارستان» درج شد. در دسامبر سال 2005 فيلم «زليخا» برنده جايزه تماشاگران جشنواره «برلين – آسيا» شد. همين موفقيت به كارگردانان مسلمان نشان داد كه اين محور هنر سينما مي‌تواند آينده خوبي داشته باشد.
در سپتامبر سال 2005 در قازان به مناسبت هزارمين سالگرد تاسيس اين شهر، اولين جشنواره بين المللي سينماي اسلامي «منبر طلايي»[1] برگزار شد. شوراي مفتي‌هاي روسيه، شهرداري قازان، وزارت فرهنگ جمهوري تاتارستان، بنياد فرهنگ روسيه، شبكه تلويزيوني «جهان اسلام»، مركز فرهنگي اسلامي روسيه و كنفدراسيون اتحاديه‌هاي سينماگران جامعه مشترک المنافع و بالتيك، مؤسسين اين جشنواره بودند. بيش از 70 فيلم از 18 كشور جهان به نمايش گذاشته شدند كه فيلم «جادوگر» به كارگرداني مير قاسم اوقتاي (آذربايجان) و فيلم مستند «بچه‌هاي آدم» به كارگرداني محمد رضا فتحي نجفي (ايران) برنده شناخته شدند.
سال بعد در قازان دومين جشنواره «منبر طلايي» برگزار شد كه اين دفعه 91 فيلم در برنامه آن گنجانده شد. 31 اثر سينمايي از 17 كشور جهان در مسابقه اين جشنواره شركت كردند. آنها در سه رديف «فيلم داستاني»، «فيلم مستند» و «انيميشن» با هم رقابت كردند. همچنين جايزه رئيس جمهور تاتارستان، جايزه شهردار قازان، جوايز ويژه بهترين هنرپيشه مرد و زن، بهترين فيلم‌نامه، جايزه تماشاگران و غيره در نظر گرفته شده بودند.
فيلم «اشك سرما» به كارگرداني عزيزالله حميدنژاد از ايران، در اين جشنواره به بيشترين موفقيت رسيده و برنده جايزه بهترين فيلم داستاني، بهترين كارگردان و بهترين اجراي نقش اصلي شد (32). بعد از برگزاري جشنواره دوم «منبر طلايي» تصميم گرفته شد كه اين جشنواره هر سال در قازان برگزار شود. خبرنگاران آن را «جشنواره كن قازان» نامگذاري كردند.
در سال 2005 شوراي مفتي‌هاي روسيه همراه با بنگاه انتشارات «امه» و آژانس فدرال مطبوعات و ارتباطات جمعي روسيه جايزه ادبي «پيشرفت اسلامي» را تأسيس كرد. نام آن از عنوان داستان هيجان‌انگيز دميتري ـ مسلم آختياموف، مسلمان «روس»، گرفته شد. آثاري كه براي اين مسابقه ارسال مي‌شوند در سايت «جهاد رو»[2] منتشر مي‌شوند. بايد گفت كه اين نام سايت منعكس كننده محتواي اكثر اين آثار است.
برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر
ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه
